Các hoạt động hướng nghiệp đa dạng, phong phú, tuy nhiên chỉ tập trung cho thời gian này đã phần nào giảm hiệu quả của hướng nghiệp. Nếu nhìn trên phương diện phát triển nghề nghiệp, một cá nhân có những giai đoạn như sau: học và phát triển cơ bản tới lớp 12 - học một nghề (đại học, cao đẳng hoặc các hệ khác), đi làm và khám phá nghề nghiệp - 3, 5 năm đầu, ổn định và phát triển nghề nghiệp - 10, 20 năm kế tiếp.

Trong những năm gần đây, khái niệm an toàn về công việc đã dần dần bị thay thế bằng khái niệm an toàn về nghề nghiệp. Một cách hiểu đơn giản rằng thay vì tìm cách cố giữ một vị trí công việc lâu dài và an toàn, cá nhân cần tập trung phát triển những năng lực, kỹ năng và thái độ để đảm bảo mình có thể phù hợp với sự biến chuyển trên thị trường lao động. Chúng ta có thể thấy rõ thông qua những biến động trên thị trường lao động như ngân hàng giảm biên chế hàng loạt, tỷ lệ thất nghiệp gia tăng... 

Nắm vững chuỗi giáo dục - cấp 3/đại học, cao đẳng, nghề/đi làm - tạo điều kiện cho các em học sinh và gia đình nhận thức hướng nghiệp và phát triển nghề nghiệp cần thực hiện xuyên suốt từ cấp 3, lúc đi học và tới lúc đi làm. Tất nhiên tại mỗi cấp độ, công tác hướng nghiệp và phát triển nghề nghiệp sẽ có những điểm nhấn khác nhau. Càng đi lên cao thì khả năng chuyển giữa các ngành nghề sẽ ít đi, do vậy công tác hướng nghiệp quan trọng nhất tại lớp 12.

Nhưng nếu chọn lựa chưa hiệu quả tại lớp 12, chúng ta vẫn có thể điều chỉnh. Bản thân tác giả tốt nghiệp Đại học Bách khoa nhưng sau này lại hành nghề là quản lý nhân sự. Mặc dù trái ngành nghề nhưng công tác thực hiện vẫn đạt những kết quả tốt. Nắm được hệ thống công tác hướng nghiệp và phát triển nghề nghiệp sẽ giúp học sinh và phụ huynh yên tâm hơn để quyết định lựa chọn ngành, nghề và trường thi.

Nhìn từ đầu ra của chuỗi giáo dục, mỗi cá nhân có bốn lựa chọn nghề nghiệp chung như sau đúng cho mọi ngành nghề:

1. Thực thi: Đây là mức thấp nhất khi các lao động thực hiện các tác vụ và yêu cầu công việc cụ thể như sản xuất bánh mì, công việc hành chính... 

2. Chuyên gia/chuyên viên: nhóm công việc này tương tự như thực thi tuy nhiên đòi hỏi ở mức độ kinh nghiệm, kiến thức và kỹ năng cao hơn nhiều so với nhóm thứ nhất. Trong nhóm này cũng bao gồm rất nhiều ngành nghề đòi hỏi những kiến thức chuyên sâu không thể chuyển từ những ngành khác qua, ví dụ bác sỹ, kỹ sư xây dựng...

3. Quản lý: nhóm công việc liên quan tới quản lý nhóm, phòng ban, công ty. Một bác sỹ có thể chuyển hẳn sang ngạch quản lý tại một bệnh viện

4. Tổ hợp: trên thực tế có rất nhiều vị trí công việc là tổng hợp của 2 hoặc 3 lựa chọn trên.

Nắm được các lựa chọn tổng quát của nghề nghiệp, chúng ta có thể an tâm khi thấy rằng một cá nhân hoàn toàn có thể thay đổi nghề nghiệp theo 1, 3 và 4 trong lúc học và ra đi làm. Riêng với các lựa chọn nghề nghiệp có chuyên môn sâu như bác sỹ, kỹ sư thì sẽ có lựa chọn hẹp hơn giữa hai mục 2 và 3. Trong thế kỷ 21, khi các nghề thay đổi rất nhanh do yêu cầu xã hội, xu hướng đào tạo sẽ giúp cho cá nhân có được nền tảng nghề nghiệp vững chắc như năng lực, khả năng suy nghĩ, tư duy hệ thống hay sáng tạo thay vì đào tạo hướng tới một ngành nghề cụ thể trừ những ngành đòi hỏi chuyên môn sâu. Dựa trên nền tảng nghề nghiệp đó, mỗi cá nhân sẽ phải tự lãnh đạo mình để biết mình thiếu cái gì. Sau đó, mỗi cá nhân sẽ thực hiện việc học và tự học để tự phát triển hướng về nghề nghiệp mới hay đáp ứng các thay đổi về nghề nghiệp.

Một bạn sinh viên Đại học Bách khoa học ngành hóa có thể thấy rằng mình đã chọn nhầm ngành khi vào học chuyên môn thay vì chọn nghề nhà báo phù hợp hơn. Bạn đừng hốt hoảng vì Đại học Bách khoa sẽ cho bạn khả năng tư duy logic và phân tích sâu sắc, tiếp cận hệ thống, các thông tin và kiến thức về hệ thống sản xuất trong nhà máy, cách đương đầu với áp lực vì học Đại học Bách khoa sẽ đòi hỏi cố gắng rất lớn...

Những nền tảng nghề nghiệp đó là nền tảng khởi đầu tốt cho nghề phóng viên bất kỳ. Bạn có thể an tâm học tập thật tốt song song đăng ký học các khóa đào tạo nghiệp vụ báo chí ngắn hạn. Ra trường, bạn có thể  thực tập tại các tờ báo nhỏ và dần dần phát triển nghề nghiệp theo định hướng báo chí. Học và tự học trong thế kỷ 21 trở nên dễ dàng hơn nhiều với xu hướng kiến thức chia sẻ miễn phí trên mạng, youtube, facebook và linkedin. Mỗi cá nhân cần phải duy trì hướng nghiệp và phát triển nghề nghiệp cả đời nhằm phát hiện những điểm chưa phù hợp hay thiếu để học và tự học.

Các nền tảng nghề nghiệp bản thân như tính cách, sở thích, năng lực, kinh nghiệm sẽ dần dần được bộc lộ, phát triển và hoàn thiện theo thời gian. Trong quá trình học tập, làm việc, trưởng thành khi học đại học và giao tiếp trong xã hội, các nền tảng nghề nghiệp đương nhiên sẽ thay đổi.

Một bạn học sinh trước khi vào đại học nghĩ rằng mình có năng lực về tính toán nhưng trong quá trình học đại học lại phát hiện ra mình có năng lực giao tiếp hiệu quả. Dựa trên năng lực mới, có thể bạn sinh viên đó sẽ hướng sang chọn lựa quản lý hoặc thực thi thay vì trở thành một chuyên gia hay chuyên viên.

Tương tự như vậy, bạn sinh viên có sở thích làm việc đòi hỏi thách thức nhưng trong quá trình học tập và tìm hiểu nghề nghiệp tại đại học, bạn đó lại có sở thích mới đi làm tại các tỉnh trong Việt Nam. Nền tảng nghề nghiệp được hình thành trong suốt ba cấp và nó sẽ còn thay đổi trong suốt quá trình học đại học và cho tới khi đi làm, khi 28-30 tuổi. Do vậy các bạn học sinh và phụ huynh cần nhận thức rằng quá trình hướng nghiệp và phát triển nghề nghiệp là câu chuyện kéo dài cả cuộc đời.

Chọn lựa nghề nghiệp là quá trình thực hiện trước khi vào đại học, trong khi học đại học và khi ra làm việc. Chọn lựa đúng và phù hợp ngay tại lớp 12 sẽ tạo ra nhiều thuận lợi hơn cho các em. Tuy nhiên hiểu được hướng nghiệp cả đời do các nền tảng nghề nghiệp bản thân còn thay đổi, phát triển và hoàn thiện cùng với các thay đổi nghề nghiệp trong xã hội, các em học sinh lớp 12 và phụ huynh không quá căng thẳng trong quá trình lựa chọn nghề nghiệp khi chọn trường thi đại học hay cao đẳng. Quan trọng hơn nữa, các bạn học sinh và gia đình không quá hoảng hốt khi vào đại học và nhận ra nghề nghiệp chưa phù hợp.

Xác định nguồn lực bên trong như tính cách, năng lực, thiên hướng, sở thích nghề nghiệp, điều kiện tài chính gia đình cùng với đánh giá thách thức từ bên ngoài như dự báo nhu cầu ngành nghề, xu hướng thay đổi nghề nghiệp, các thách thức trong nghề nghiệp một cách liên tục trong bốn năm học đại học và sau khi đi làm sẽ luôn luôn giúp cho mỗi em học sinh, sinh viên chuẩn bị cho nghề nghiệp tốt nhất.

Thế giới luôn luôn thay đổi nhưng nếu mỗi em học sinh, sinh viên luôn tập trung, cần cù, chăm chỉ, cố gắng và học ngoại ngữ thật tốt sẽ đảm bảo các em nằm trong 20% hàng đầu của thị trường nhân lực. Thành công sẽ luôn tới những cá nhân có phương pháp và nỗ lực.

Chúc các em học sinh 12 thành công trong kỳ hướng nghiệp và tuyển sinh đại học, cao đẳng năm học 2014.

Vũ Tuấn Anh - Viện Quản Lý Việt Nam
Nguồn: thanhnien.com.vn