- CTTQ: (RCOO)₃C₃H₅

R: Là gốc axit béo

   + Axit béo no: Panmitic (CH₃ – [CH2]2 – COOH); Stearic (CH₃ – [CH₂]₁₆ – COOH)

   + Axit béo không no: oleic ( C₁₇H₃₃COOH); linoleic(C₁₇H₃₁COOH)

- Phản ứng cộng H₂ của chất béo lỏng (dầu) → rắn (mỡ)

Dạng 1: Xác định công thức hoặc khối lượng của chất béo

Phương pháp :

Chất béo ( lipit) thuộc loại este nên cũng tham gia phản ứng đặc trưng của este như phản ứng thủy phân; chất béo không no còn phản ứng cộng H₂, I₂

Ví dụ 1: Thuỷ phân hoàn toàn chất béo A bằng dung dịch NaOH thu được 1,84g glixerol và 18,24g một muối của axit béo duy nhất. Chất béo đó có công thức là

A. (C₁₇H₃₃COO)₃C₃H₅

B. (C₁₇H₃₅COO)₃C₃H₅

C. (C₁₅H₃₁COO)₃C₃H₅

D. (C₁₅H₂₉COO)₃C₃H₅

Hướng dẫn giải :

(RCOO)₃C₃H₅ + 3NaOH → 3RCOONa + C₃H₅(OH)₃.

Ta có n_C3H5(OH)3 = 0,02 mol ⇒ n_RCOONa = 0,06 mol.

⇒ MRCOONa = 304 ⇒ MRCOOH = 282 (axit oleic)

⇒ Chất béo: (C₁₇H₃₃COO)₃C₃H₅

→ Đáp án A

Ví dụ 2 : Thủy phân chất béo glixerol tristearat (C₁₇H₃₀COO)₃C₃H₅ cần dùng 1,2kg NaOH. Biết hiệu suất phản ứng là 80%. Khối lượng glixerol thu được là:

A. 8,100kg

B. 0,750kg

C. 0,736kg

D. 6,900kg

Hướng dẫn giải :

(C₁₇H₃₀COO)₃C₃H₅ + 3NaOH → 3C₁₇H₃₅COONa + C₃H₅(OH)₃

Ta có: n_NaOH = 0,03Kmol

n_C3H5(OH)3 = 1/3 n_NaOH = 0,01Kmol

m_C3H5(OH)3 = 0,01.92 = 0,92kg

H = 80% ⇒ m_{glixerol thực tế} = 0,92. 80% = 0,736kg

→ Đáp án C

Ví dụ 3 : Để sản xuất xà phòng người ta đun nóng axit béo với dung dịch NaOH, Tính Khối lượng glixerol thu được trong quá trình xà phòng hóa 2,225 kg tristearin có chứa 20% tạp chất với dung dịch NaOH (coi như phản ứng này xảy ra hoàn toàn)?

A. 1,78 kg

B. 0,184 kg

C. 0,89 kg

D. 1,84 kg

Hướng dẫn giải :

Tristearin: (C₁₇H₃₅COO)₃C₃H₅

m_glixerol = 92.n_glixerol = 92.n_tristearin = 92. (2,225/890). 0,8 = 0,184 kg.

→ Đáp án C

Ví dụ 4 : Đun sôi a gam một triglixerit (X) với dung dịch KOH đến khi phản ứng hoàn toàn được 0,92 gam glixerol và hỗn hợp Y gồm m gam muối của axit oleic với 3,18 gam muối của axit linoleic (C₁₇H₃₁COOH). Giá trị của m là

A. 3,2    B. 6,4    C. 4,6    D. 7,5

Hướng dẫn giải :

Ta có n_C3H5(OH)3 = 0,01 mol; n_C17H31COOK = 0,01 mol

Mà cứ 0,01 mol chất béo tạo ra 0,03 mol muối ⇒ n_C17H31COOK = 0,02 mol

⇒ m = 0,02.(282 + 38) = 6,4 g

→ Đáp án B

Ví dụ 5 : Thuỷ phân hoàn toàn một lipit trung tính bằng NaOH thu được 46 gam glixerol (glixerin) và 429 gam hỗn hợp 2 muối. Hai loại axit béo đó là

A. C₁₅H₃₁COOH và C₁₇H₃₅COOH.

B. C₁₇H₃₃COOH và C₁₅H₃₁COOH.

C. C₁₇H₃₁COOH và C₁₅H₃₁COOH.

D. C₁₇H₃₃COOH và C₁₇H₃₅COOH.

Hướng dẫn giải :

Gọi hai muối lần lượt là RCOONa và R’COONa.

⇒ 0,5. (RCOOH + 22) + 1.(R’COOH + 22) = 229

⇔ RCOOH + 2R’COOH = 792

⇒ RCOOH = 280 (C₁₇H₃₁COOH)

    R’COOH = 256 (C₁₅H₃₁COOH)

→ Đáp án C

Ví dụ 6: Thủy phân hoàn toàn 444g một lipit thu được 46g glixerol và hai loại axit béo. Hai loại axit béo đó là:

A. C₁₅H₃₁COOH và C₁₇H₃₅COOH

B. C₁₇H₃₁COOH và C₁₇H₃₅COOH

C. C₁₇H₃₅COOH và C₁₇H₃₃COOH

D. C₁₇H₃₃COOH và C₁₅H₃₁COOH

Hướng dẫn giải :

→ Đáp án C

Dạng 2: Xác định chỉ số axit, chỉ số xà phòng, chỉ số iot của chất béo

Phương pháp :

- Chỉ số axit của chất béo: là số miligam KOH cần để trung hòa lượng axit béo tự do có trong 1g chất béo

- Chỉ số xà phòng hóa của chất béo: là số miligam KOH cần để xà phòng hóa triglixerit ( chất béo) và trung hòa axit béo tự do trong 1g chất bé

- Chỉ số iot: là số gam iot có thể cộng vào 100g lipit. Chỉ số này để đánh giá mức độ không no của lipit

Ví dụ 1: Khi cho 58,5 gam một chất béo có thành phần chính là những axit béo chưa bão hòa phản ứng với dung dịch iôt thì thấy cần một dung dịch chứa 9,91 gam iôt. Chỉ số iôt của mẫu chất béo trên là

A. 16,94

B. 16,39

C. 19,63

D. 13,69

Hướng dẫn giải :

Chỉ số I₂ là số gam I₂ cần để cộng với 100g chất béo

⇒ Chỉ số iot là: (9,91/58,5).100 = 16,94

→ Đáp án A

Ví dụ 2 : Để xà phòng hóa 63mg chất béo trung tính cần 10,08mg NaOH. Chỉ số xà phòng của chất béo là:

A. 224    B.140    C.180    D.200

Hướng dẫn giải :

NaOH → KOH

40 → 56 (mg)

10,08 → 14,112 (mg)

Chỉ số xà phòng là = 14,112/0,063 = 224

→ Đáp án A

Ví dụ 3 : Chỉ số iot của triolein có giá trị bằng bao nhiêu?

A. 26,0    B. 86,2    C. 82,3    D. 102,0

Hướng dẫn giải :

→ Đáp án B

Ví dụ 4 : Khối lượng của Ba(OH)2 cần để trung hòa 4 gam chất béo có chỉ số axit bằng 9 là:

A. 36mg

B. 20mg

C. 50mg

D. 54,96mg

Hướng dẫn giải :

→ Đáp án D

Ví dụ 5 : Một loại chất béo chứa 4,23% axit oleic, 1,6% axit panmitic còn lại là triolein. Chỉ số xà phòng hóa của mẫu chất béo trên là:

A. 109,6

B. 163,2

C. 190,85

D. 171,65

Hướng dẫn giải :

Giả sử có 100g chất béo

⇒ m_C17H33COOH = 4,23 g; m_C15H31COOH = 1,6 g;

⇒ m_{(C17H33COO)3C3H5} = 94,17g

Để phản ứng hết với 100g chất béo trên cần:

n_KOH = n_C17H33COOH + n_C15H31COOH + 3n_{(C17H33COO)3C3H5}

⇒ m_KOH = 19,085 g = 19085 mg

⇒ Chỉ số xà phòng hóa là: 19085/100 = 190,85

→ Đáp án C

Ví dụ 6: Để trung hòa lượng axit béo tự do có trong 14g một mẩu chất béo cần 15ml dung dịch KOH 0,1M. Chỉ số axit của mẩu chất béo trên là:

A. 6,0    B. 7,2    C. 4,8    D. 5,5

Hướng dẫn giải :

m_KOH = 0,1. 0,0015.56 = 0,084g = 84mg

⇒Chỉ số axit = 84/14 = 6

→ Đáp án A