truyền thuyết này kể về nhân vật Dương Tự Minh, người dân tộc Tày, sinh ra và lớn lên ở làng Quan Triều, làm thủ lĩnh phủ Phú Lương – một trong năm phủ của đất nước Đại Việt hồi thế kỷ XII, gồm đất tỉnh Cao Bằng, Bắc Kạn, Thái Nguyên và vùng giáp ranh 3 tỉnh ngày nay, dưới triểu ba đời vua nhà Lý là: Lý Nhân Tông, Lý Thần Tông và Lý Anh Tông. Ông đã có những đóng góp to lớn trong việc đánh đuổi giặc ngoại xâm, bảo vệ vững chắc vùng biên cương phía Bắc của Tổ quốc Đại Việt. Vua Lý Anh Tông đã ủy thác trọng trách cho ông: “Sai thủ lĩnh Phú Lương đến châu Quảng Nguyên để chiêu tập người châu ấy”. Quảng Nguyễn lúc bấy giờ là một địa bàn quan trọng vừa được nhà Lý đòi lại từ tay nhà Tống, một vùng đất giàu có về tài nguyên – nhất là vàng – khiến cho quân Tống không dứt nổi lòng tham đã nhiều lần sai quân tràn sang khai thác “kéo bễ đỏ cả núi”, đồng thời, thâm độc kích động lòng dân nổi dậy chống nhà Lý.

Mùa đông năm Nhâm Tuất (1142), Dương Tự Minh đã đến đây và với những việc làm tích cực, mềm dẻo nhưng kiên trì một mục tiêu giữ gìn thống nhất bờ cõi, ông đã nhanh chóng quy thuận lòng dân các dân tộc này về một mối.

Phủ Phú Lương nơi Dương Tự Minh cai quản là “một vùng biên cương có vị trí chiến lược trọng yếu trong cuộc kháng chiến chống quân xâm lược phương Bắc”, “phên giậu thứ 2 của Tổ quốc”. Năm 1145, Đảm Hữu Lượng là người đất Tống đã đem quân sang chiếm cứ châu Tư Lang chiêu tập nhân dân rồi tiến xuống châu Quảng Nguyên. Tháng 1 năm Ất Sửu (1145), nhận chiếu thư của vua Lý Anh Tông, Dương Tự Minh đã cùng các văn thần là Nguyễn Nhữ Mai, Lý Nghĩa Vinh đón đánh quân Đàm Hữu Lượng. Quân của Thái sư Mâu Du Đô cũng được triều Lý phái đến tiếp viện trên đường bộ. Trong khi cánh quân tiếp viện chưa đến nơi, những cộng sự của Dương Tự Minh lại đều là những văn thần không quen trận mạc, ông đã một mình quyết đoán, lấy ải Lũng Đồ, châu Thông Nong và bắt được bè đảng của Hữu Lượng là bọn Bá Đại. Chỉ một trận đánh mà đuổi được giặc. Dương Tự Minh đã góp phần to lớn vào sự nghiệp giữ gìn biên giới phía Bắc.

Năm 1150, “Triều chính đã bắt đầu thối nát để cho Thái úy đỗ Anh Vũ lộng quyền, tư thông với Lê Thái hậu, nhân thế lại càng lên mặt. Ở triều đình thì giơ tay to tiếng, sai bảo quan lại thì bằng mép, bằng hơi, ai cũng gièm pha mà không dám nói”. Dương Tự Minh đã về triều “bàn với Điện tiền chỉ huy sứ là Lương Thượng Cá, Hỏa đầu đô Ngọc giai là Đồng Lợi, Nội thị là Đỗ Ất, cùng bọn Trí Minh vương, Bảo Ninh hầu cùng Phò mã Dương Tự Minh cùng mưu bắt giam Anh Vũ”. Nhân thế mà Lý Anh Tông đã đích thân xử tội, đày Anh Vũ làm “cảo điền nhi” (bắt làm dân binh, vừa phải tập luyện quân sự, vừa đi cấy cày, làm ruộng như một nông phu). Trong lịch sử, ông cũng là một nhân vật đặc biệt được 2 triều vua Lý gả công chúa. Lần thứ nhất Lý Nhân Tông gả công chúa Diên Bình nhằm thắt chặt khối đoàn kết dân tộc và mở rộng ảnh hưởng của triều đình lên miền núi. Sau đó 17 năm, ông lại được vua Lý Anh Tông gả công chúa Thiều Dung nhờ công lao to lớn trong việc chiêu tập nhân dân các dân tộc ở Quảng Nguyên.

Về sau, ông bị lưu đày ở Điểm Sơn và mất tại đây. Nhân dân nhiều nơi dựng bia, lập đền thờ ông. Đuổm là đền được nhiều người biết hơn cả. Hội Đuổm được tổ chức vào ngày 6 tháng Giêng, khách thập phương về chảy hội rất đông.

Vì lòng tôn kinh của nhân dân mà Dương Tự Minh đã được thần thánh hóa trong những truyền Chiếc áo tàng hình, Sự tích ao Chuông Lăn, Sự tích Giếng Dội… Các truyền thuyết này được nhân dân hư cấu bằng trí tưởng tượng phóng khoáng, các tình tiết không có thật mà như thật nhằm giải thích các hiện tượng tự nhiên quanh vùng núi Đuổm; đồng thời tô đẹp thêm những phẩm chất của Dương Tự Minh và công chúa Thiều Dung, mặt khác cũng để tôn vinh người anh hùng bất tử của họ. Đó là cách thể hiện chung của truyền thuyết thời xưa. Dương Tự Minh là nhân vật có thật trong lịch sử.

Truyền thuyết về núi Đuổm và Dương Tự Minh ghi lại công trạng của ông – người anh hùng đã được nhân dân truyền tụng và sống trong lòng nhân dân các dân tộc suốt mấy trăm năm nay.