Tác phẩm “Hương thầm” của Phan Thị Thanh Nhàn được sáng tác vào năm 1969 và cùng với bài “Xóm đê” của bà đã giành giải nhì trong cuộc thi thơ của tuần báo Văn nghệ giai đoạn 1969-1970. Bài thơ "Hương thầm" ra đời từ một câu chuyện có thực trong đời sống của nhà thơ. Khi đó, Phan Thị Thanh Nhàn sống tại Yên Phụ, Hà Nội, trong sân nhà có một cây bưởi đào. Người em trai của bà, Phan Hữu Khải, thường nhặt hoa bưởi và đặt vào túi xách của chị gái. Dường như anh cũng có tình cảm với cô hàng xóm nhưng không dám thổ lộ. Sau đó, anh Khải nhập ngũ và hy sinh khi tuổi đời còn rất trẻ.

Nỗi nhớ thương em trai trở thành nguồn cảm hứng mạnh mẽ để Phan Thị Thanh Nhàn viết nên bài thơ này. Năm 1984, "Hương thầm" được nhạc sĩ Vũ Hoàng phổ nhạc, đưa bài thơ bước vào thế giới âm nhạc và trở nên nồng nàn, thăng hoa cho đến tận hôm nay. Phan Thị Thanh Nhàn, nữ thi sĩ tài hoa sinh năm 1943, từng đảm nhận công việc viết báo và biên tập văn nghệ, đã vinh dự được tặng Giải thưởng Nhà nước về Văn học Nghệ thuật vào năm 2007.

"Hương thầm" của Phan Thị Thanh Nhàn không chỉ dừng lại ở sự giao cảm giữa nhà thơ và hai con người cụ thể, mà còn vượt lên tầm khái quát về một thế hệ. Ở đó, cuộc sống đẹp và chân thực, bởi tình yêu diễn ra trong thầm kín, dịu dàng, nồng nàn và lãng mạn. Bài thơ bắt đầu với hình ảnh khung cửa sổ của hai ngôi nhà hàng xóm “không khép bao giờ”. Cửa sổ không khép để hương hoa bưởi gần đó nhẹ nhàng lan tỏa.

Hoa bưởi đã từng xuất hiện trong văn chương trước đó, từ ca dao “Trèo lên cây bưởi hái hoa” đến những dòng thơ của thi sĩ Nguyễn Bính: “Đầy vườn hoa bưởi hoa cam rụng/Ngào ngạt hương bay, bướm vẽ vòng”. Nhưng đến Phan Thị Thanh Nhàn, hoa bưởi trở thành đối tượng thẩm mỹ suốt trục chính của bài thơ. Hương hoa bưởi là tín hiệu của khát vọng, của yêu thương và sự bền chặt. Câu chuyện được nhà thơ dẫn dắt một cách khéo léo:

“Giấu một chùm hoa sau chiếc khăn tay,
Cô gái ngập ngừng sang nhà hàng xóm,
Bên ấy có người ngày mai ra trận.”

Ai sống trong những năm 60-70 của thế kỷ trước ở miền Bắc thì hiểu được ý nghĩa của chiếc khăn tay mùi-soa. Đó là kỷ vật thiêng liêng mà cô gái ở hậu phương thường mang tặng khi chàng trai lên đường ra trận. Khăn tay là gửi gắm yêu thương, là lời thề hẹn và cũng là nguồn động viên chia sẻ với chàng trai vượt qua những gian khổ của chiến tranh.

Chiếc khăn nhỏ nhắn, thường được các cô gái tự tay chăm chút, móc viền, thêu lên đó những biểu tượng, bông hoa và cả những con chữ cùng đôi chim bồ câu hòa bình – hạnh phúc. Trong bài thơ, Phan Thị Thanh Nhàn phát hiện chiếc khăn mà cô gái hàng xóm, cùng lớp với chàng lính trẻ trao tặng đã ủ hương nồng nàn của hoa bưởi. Thật ý nhị và tinh tế!

Việc trao tặng chiếc khăn biểu đạt sự e lệ của cô gái trong thời "trao lời khó trao". Không gian giữa hai người dường như trở nên đặc quánh lại. Có lẽ, “đỉnh cao của âm thanh là không lời”. E ấp, ngập ngừng bao trùm tất cả:

“Họ ngồi im không biết nói năng chi
Mắt chợt tìm nhau rồi lại quay đi.”

Sự lúng túng giữa hai người được đẩy lên đến đỉnh điểm và càng tinh tế:

“Hoa bưởi thơm cho lòng bối rối
Anh không dám xin,
Cô gái chẳng dám trao
Chỉ mùi hương đầm ấm thanh tao
Không giấu được cứ bay dịu nhẹ.”

Không gian, thời gian như ngừng trôi trong cái vô hình của sự thiêng liêng. Để rồi, sự thông minh của tình yêu cháy bỏng và lãng mạn, hoa bưởi xuất hiện làm trung gian. Hoa là tín hiệu, là âm và sắc của tin yêu. Cô gái chỉ tự trách yêu (anh ấy) bằng tiếng thầm thì với chính lòng mình. Tôi thực sự thán phục cái “bắt sóng” rất nhạy của nữ thi sĩ Phan Thị Thanh Nhàn. Thi nhân – chứng nhân của "tình cảnh bối rối":

“Cô gái như chùm hoa lặng lẽ
Nhờ hương thơm nói hộ tình yêu.
(Anh vô tình anh chẳng biết điều
Tôi đã đến với anh rồi đấy...)”

Và chỉ khi bước chân người con trai ra trận, hoa bưởi mới thực sự làm cầu nối, đồng hành và tiềm ẩn sức mạnh tinh thần. Tinh thần ấy không còn của cô gái cụ thể nữa, mà là của hậu phương vững chắc. Hoa bưởi trở thành biểu tượng của cao cả, thiêng liêng và vĩnh cửu:

Rồi theo từng hơi thở của anh
Hương thơm ấy thấm sâu vào lồng ngực
Anh lên đường
Hương thơm sẽ theo đi khắp
Họ chia tay
Vẫn chẳng nói điều gì
Mà hương thầm thơm mãi bước người đi.”

Khi bài thơ được chính tác giả Phan Thị Thanh Nhàn chia sẻ rằng bà viết tặng em trai, người vĩnh viễn nằm lại nơi chiến trường, vĩnh viễn không còn gặp người thầm yêu trộm nhớ xưa ấy, bài thơ đã vượt lên tầm nhân văn khác. Đó là sự bất diệt của Tình Yêu, là sự vô giá của ý nghĩa độc lập thống nhất Đất Nước.

Bài thơ “Hương thầm” của Phan Thị Thanh Nhàn vì thế mãi vấn vương hương của tình yêu, lãng mạn mà cao cả. Hơn thế, đó là sự hy sinh, lòng tri ân về một thế hệ lớn lên trong chiến tranh. Nửa thế kỷ trôi qua, “Hương thầm” vẫn nồng nàn, mãi thầm thì lời yêu...

Trong kho tàng thơ ca viết về tình yêu tuổi trẻ, “Hương thầm” của Phan Thị Thanh Nhàn là một bài thơ nhẹ nhàng, tinh tế nhưng sâu lắng, gợi nhắc người đọc về một mối tình trong sáng, lặng lẽ, đầy rung động của những cô cậu thanh niên thời chiến. Qua hình ảnh giản dị, giọng thơ nhẹ nhàng, bài thơ đã khắc họa thành công một mối tình đơn phương – thầm kín mà chân thành, giống như mùi hương nhẹ nhàng thoảng qua, không nhìn thấy mà vẫn khiến người ta xao xuyến.

Bài thơ mở đầu bằng không gian gần gũi và thân quen:

"Có một mùi hương rất nhẹ
Bay trong giờ học
Hương của tóc
Em thơm thoang thoảng đâu đây"
Ngay từ những câu thơ đầu, nhà thơ đã sử dụng hình ảnh “mùi hương” để tượng trưng cho tình cảm thầm kín, không nói thành lời. Mùi hương của tóc em – thứ tưởng như vô hình – lại gợi nên cảm xúc rõ rệt, gắn với kỷ niệm “giờ học”. Ẩn dụ mùi hương ấy là “hương thầm”, cũng chính là tình cảm thầm kín của cô gái dành cho chàng trai. Đó là thứ tình yêu e ấp, không dám bộc lộ nhưng luôn hiện diện, luôn tồn tại trong không gian, trong ký ức.

Cả bài thơ là một mạch kể nhẹ nhàng, xen lẫn những chi tiết giản dị: chiếc khăn tay, con đường quen, tiếng giày dép… Những điều ấy gắn bó với cả hai người, nhưng chỉ mình cô gái giữ trong lòng một thứ tình cảm không dám nói:

"Có một lần
Anh vô tình đánh rơi chiếc khăn tay
Em vội nhặt
Và em giấu vội"
Chiếc khăn tay là một chi tiết nhỏ nhưng lại mang giá trị biểu tượng rất lớn. Hành động “nhặt” rồi “giấu vội” cho thấy tình cảm kín đáo, lặng thầm, sợ bị phát hiện nhưng cũng không thể bỏ qua. Cô gái luôn giữ trong lòng tình yêu ấy như một điều thiêng liêng mà chỉ mình biết. Cái e lệ, ngại ngùng, rất đặc trưng cho tình yêu của người con gái Á Đông thời xưa, đặc biệt trong bối cảnh chiến tranh, khi những lời tỏ tình thường bị giấu sau những điều vụn vặt đời thường.

Tình cảm ấy càng trở nên sâu sắc hơn khi đến gần cuối bài, chàng trai lên đường đi xa:

"Hôm nay anh ra trận
Em mới dám nhìn anh lâu hơn một chút
Sau cái nhìn lại cúi đầu không nói
Hương thầm thoảng đâu đây"
Chỉ khi chia ly, cô gái mới dám nhìn người mình yêu lâu hơn, nhưng rồi lại “cúi đầu không nói”. Tình cảm vẫn bị kìm nén, vẫn không thể thổ lộ thành lời. Chính vì sự không nói ra ấy, mà tình yêu trong bài thơ trở nên đẹp và ám ảnh. Hương tình yêu như “hương thầm”, lặng lẽ mà đậm sâu, như chính vẻ đẹp nội tâm của người thiếu nữ trong thời chiến.

Về mặt nghệ thuật, bài thơ sử dụng nhiều hình ảnh ẩn dụ, hoán dụ, nhân hóa. Đặc biệt, “hương thầm” là hình ảnh trung tâm, giàu chất tượng trưng và cũng rất thơ. Giọng thơ nhẹ nhàng, trong sáng, đầy nữ tính, phù hợp với một mối tình e ấp và đẹp đẽ. Cách kể tự nhiên, giống như lời tâm sự, khiến bài thơ rất dễ đi vào lòng người.

Kết luận:

"Hương thầm" là một bài thơ giản dị nhưng sâu sắc, thể hiện vẻ đẹp của một mối tình thầm lặng, trong sáng, đậm chất nữ tính. Qua đó, Phan Thị Thanh Nhàn không chỉ thể hiện tâm hồn tinh tế của người con gái trong tình yêu, mà còn phản ánh nét đẹp của tuổi trẻ Việt Nam thời chiến – yêu thương, hy sinh và đầy nhân hậu. Bài thơ như một nốt trầm lặng trong bản nhạc tình yêu, nhưng chính nốt trầm ấy lại khiến người đọc lưu luyến, bồi hồi mãi không quên.

Phân tích bài thơ “Hương thầm” – Phan Thị Thanh Nhàn
Trong nền thơ ca Việt Nam thời kháng chiến chống Mỹ, bên cạnh những vần thơ hào hùng, sục sôi khí thế chiến đấu, ta còn bắt gặp những bài thơ nhẹ nhàng, sâu lắng, nói về tình cảm riêng tư của con người trong hoàn cảnh đất nước có chiến tranh. “Hương thầm” của Phan Thị Thanh Nhàn là một bài thơ như thế – một bản tình ca dịu dàng, kín đáo và đầy rung động về một mối tình tuổi mới lớn, trong sáng và lặng thầm.

Ngay từ nhan đề “Hương thầm”, nhà thơ đã gợi ra một thế giới tình cảm tế vi, kín đáo. “Hương” là mùi thơm, là dấu ấn của người con gái; “thầm” là không nói ra, chỉ nhẹ nhàng len lỏi. Cả nhan đề như báo trước cho ta một mối tình âm thầm, không thổ lộ nhưng sâu sắc và chân thành.

Bài thơ kể lại câu chuyện tình đơn phương, nhẹ nhàng mà sâu lắng của cô gái dành cho chàng trai hàng xóm – một mối tình đầy tinh tế, trong trẻo. Họ gắn bó bên nhau từ nhỏ, cùng đi học, cùng trải qua những ngày tháng yên bình. Nhưng tình cảm ấy, vì e ấp, vì sự ngượng ngùng của tuổi mới lớn mà chưa bao giờ được thổ lộ:

Có một mùi hương thầm
Trong chiếc khăn tay anh bỏ quên
Chiếc khăn tay – vật nhỏ bé, thân thuộc – vô tình trở thành nơi cất giữ mùi hương của cô gái. Đó không chỉ là hương thơm từ cơ thể, từ cuộc sống, mà là mùi hương của tình yêu lặng lẽ, thầm kín. Hương thơm ấy không phô trương, không ồn ào, mà như chính tình cảm của cô – nhẹ nhàng, sâu lắng nhưng luôn hiện diện.

Trong bài thơ, không có lời tỏ tình trực tiếp, cũng không có cao trào kịch tính. Chỉ là những cái cười giấu sau chiếc khăn, là ánh mắt lặng nhìn nhau qua khe cửa, là sự e dè, vụng về đầy dễ thương. Nhưng cũng chính vì thế, nó lại càng chạm đến trái tim người đọc – bởi tình yêu chân thật thường đến từ những điều rất giản dị.

Sự chia ly diễn ra khi chàng trai lên đường nhập ngũ – hình ảnh tiêu biểu cho những năm tháng chiến tranh. Dẫu xa cách, nhưng tình cảm của cô gái vẫn bền bỉ, thủy chung:

Hương cứ thơm mãi không thôi
Hương thầm thơm mãi để người ra đi...
Hương không chỉ là mùi thơm vật lý nữa, mà đã trở thành biểu tượng cho tình yêu, cho sự gắn bó và niềm tin. Tình cảm âm thầm ấy như một lời tiễn biệt lặng lẽ nhưng da diết, một lời chờ đợi không lời mà bền bỉ.

Phong cách thơ của Phan Thị Thanh Nhàn trong bài này rất đặc trưng – giản dị, trong sáng, nữ tính và tinh tế. Bà không dùng những từ ngữ quá cầu kỳ, không tô vẽ quá đậm, mà để mọi cảm xúc chảy nhẹ nhàng, tự nhiên như chính tình cảm của người con gái. Đó là vẻ đẹp của tình yêu lặng thầm nhưng sâu đậm, rất Việt Nam, rất con gái Á Đông.

Kết luận:
“Hương thầm” là một bài thơ đẹp – đẹp trong cảm xúc, đẹp trong hình ảnh và cả cách thể hiện. Đó là tiếng nói nhẹ nhàng nhưng sâu sắc của tình yêu trong thời chiến, là một mảnh ký ức dịu dàng của tuổi trẻ. Bài thơ không chỉ ca ngợi vẻ đẹp tình cảm của người con gái Việt Nam mà còn nhắc nhở ta trân trọng những điều giản dị, thầm lặng trong cuộc sống – bởi đôi khi, chính những gì không nói ra lại là điều sâu đậm nhất.