Trong bài thơ "Thu vịnh" của Nguyễn Khuyến, tác giả đã sử dụng phép đối (hay đối ngữ) – một biện pháp nghệ thuật quen thuộc trong văn học cổ điển Việt Nam. Phép đối là việc sử dụng các cặp từ, cặp câu có cấu trúc, hình thức, nghĩa đối lập hoặc tương ứng để tạo ra sự hài hòa, cân xứng và làm nổi bật ý nghĩa.

1. Phép đối trong bài thơ "Thu vịnh"
Bài thơ "Thu vịnh" của Nguyễn Khuyến gồm ba câu thơ, trong đó phép đối được sử dụng chủ yếu trong câu thứ hai và ba. Ví dụ:

Câu thứ hai:
"Cảnh buồn, cảnh vắng, cảnh tàn tạ."
Câu thứ ba:
"Tình cười, tình nhớ, tình thơ thẩn."
Trong đó, các từ "buồn - cười", "vắng - nhớ", "tàn tạ - thơ thẩn" là những cặp đối ứng, thể hiện sự đối lập rõ rệt giữa các hình ảnh thiên nhiên (buồn, vắng, tàn tạ) và cảm xúc, tâm trạng của con người (cười, nhớ, thơ thẩn).

2. Tác dụng của phép đối:
Tạo sự hài hòa, cân xứng: Phép đối làm cho câu thơ có sự cân đối về âm thanh và nhịp điệu. Cấu trúc đối xứng giữa các vế giúp bài thơ trở nên hài hòa và dễ tiếp nhận. Điều này cũng thể hiện nghệ thuật tinh tế của nhà thơ trong việc lựa chọn từ ngữ.
Tăng cường tính biểu cảm: Phép đối làm nổi bật sự tương phản giữa hai yếu tố đối lập: cảnh vật và cảm xúc con người. Các hình ảnh thiên nhiên như "buồn", "vắng", "tàn tạ" đối lập với những cảm xúc nội tâm của nhân vật trữ tình như "cười", "nhớ", "thơ thẩn". Sự đối lập này làm tăng tính sâu sắc và cảm xúc trong bài thơ, thể hiện sự tương quan mật thiết giữa cảnh vật và tâm hồn con người.
Tạo sự gợi mở, hàm chứa ý nghĩa sâu xa: Phép đối giúp mở rộng ý nghĩa, không chỉ là sự mô tả bề ngoài của cảnh vật, mà còn phản ánh được những cảm xúc sâu kín của tác giả. Cảnh vật buồn, tàn tạ phản ánh nỗi niềm của con người trong mùa thu, đồng thời cũng gợi lên tâm trạng chia ly, suy tư của nhà thơ.
Thể hiện sự trân trọng, nâng niu giá trị thi ca: Việc sử dụng phép đối còn thể hiện một cách tinh tế, khéo léo trong việc sáng tạo thi ca. Phép đối không chỉ là một kỹ thuật, mà còn là cách mà nhà thơ thể hiện quan niệm về sự hòa hợp giữa thiên nhiên và con người.

Phép đối trong bài thơ "Thu vịnh" của Nguyễn Khuyến không chỉ góp phần tạo ra sự cân đối về mặt hình thức, mà còn làm tăng tính biểu cảm, sâu sắc cho tác phẩm. Thông qua phép đối, tác giả thể hiện được mối quan hệ giữa cảnh vật và tâm hồn con người, đồng thời khắc họa nỗi buồn, sự cô đơn của mùa thu một cách tinh tế và sâu sắc.