Bài thơ Vịnh khoa thi Hương của Trần Tế Xương là một áng thơ vừa mang tính hiện thực sâu sắc, vừa đậm tính nghệ thuật. Tác phẩm không chỉ phản ánh bức tranh xã hội thời kỳ cuối thế kỷ XIX mà còn thể hiện tài năng ngôn ngữ và thái độ phê phán tinh tế của tác giả. Cấu trúc bài thơ được chia thành hai phần rõ rệt: phần đầu tả thực về cảnh kỳ thi Hương, phần sau châm biếm hệ thống khoa cử suy thoái.

Mở đầu bài thơ, Tế Xương miêu tả không khí sôi động của kỳ thi Hương với hình ảnh sĩ tử khắp nơi đổ về. Nhà thơ sử dụng nghệ thuật tả thực qua những hình ảnh cụ thể và gần gũi: sự náo nhiệt của người người tham gia, sự hy vọng đầy rạo rực trong ánh mắt các thí sinh. Những câu thơ của ông không chỉ tái hiện khung cảnh rộn ràng, mà còn làm sống dậy bầu không khí văn hóa của một thời kỳ trọng thi cử, nơi con người khao khát được công danh, tài năng được khẳng định. Nghệ thuật tả thực này tạo nên một bức tranh sống động, giúp người đọc cảm nhận rõ ràng tinh thần thời đại.

Tuy nhiên, chuyển sang phần sau, bài thơ thay đổi giọng điệu một cách rõ rệt, từ miêu tả sang châm biếm. Tế Xương vận dụng giọng thơ hài hước, sắc sảo để chỉ trích những mặt trái của hệ thống khoa cử lúc bấy giờ. Những hình ảnh trong thơ mang tính đối lập giữa bề ngoài trang nghiêm của kỳ thi và thực trạng bên trong đầy giả dối, mục ruỗng. Nghệ thuật châm biếm được sử dụng một cách khéo léo, vừa tạo nên tiếng cười thâm thúy, vừa thể hiện sự bất mãn của tác giả trước hiện thực. Đây là nét đặc sắc trong nghệ thuật thơ Tế Xương, kết hợp giữa trào phúng và phê phán sâu cay.

Ngoài ra, bài thơ còn nổi bật bởi cách sử dụng từ ngữ giản dị nhưng giàu sức gợi. Tế Xương không dùng ngôn ngữ hoa mỹ, mà lựa chọn những từ ngữ gần gũi đời thường để diễn đạt, nhưng chính sự mộc mạc ấy lại làm nên sức mạnh biểu đạt. Ông khéo léo sử dụng các biện pháp nghệ thuật như đối lập, so sánh và ẩn dụ để nhấn mạnh những nghịch lý trong xã hội. Từng câu thơ của ông chặt chẽ, giàu nhịp điệu, khiến bài thơ không chỉ dễ nhớ mà còn dễ đi sâu vào lòng người.

Vịnh khoa thi Hương không chỉ là một bài thơ ngâm vịnh đơn thuần mà còn là một tác phẩm mang tính phản ánh sâu sắc và có giá trị nhân văn cao. Qua những câu thơ tả thực đầy sống động và những lời châm biếm sâu sắc, Trần Tế Xương bộc lộ nỗi đau của một người trí thức trước sự xuống dốc của hệ thống giáo dục và văn hóa truyền thống. Đồng thời, bài thơ cũng thể hiện tài năng nghệ thuật độc đáo của ông trong việc kết hợp hài hòa giữa chất hiện thực và chất thơ, tạo nên một tác phẩm vừa gần gũi, vừa sắc bén. Đây chính là điểm sáng làm nên giá trị bất hủ của bài thơ và tên tuổi Trần Tế Xương trong nền văn học Việt Nam.

2. Phân tích nội dung bài thơ
Hai câu đề: Khung cảnh khoa thi
Nhà nước ba năm mở một khoa,
Trường Nam thi lẫn với trường Hà.
Nhà nước ba năm mở một khoa: Nhắc đến quy chế thi cử thời phong kiến, cứ ba năm tổ chức một kỳ thi Hương để chọn nhân tài.
Trường Nam thi lẫn với trường Hà: Thực trạng thi cử bát nháo, không còn trật tự như trước. Trường thi Nam Định và Hà Nội gộp lại, tạo nên sự lộn xộn.
=> Thể hiện sự lộn xộn, kém nghiêm túc của khoa thi thời bấy giờ.

Hai câu thực: Tố cáo sự gian lận trong thi cử
Lôi thôi sĩ tử vai đeo lọ,
Ậm oẹ quan trường miệng thét loa.
Lôi thôi sĩ tử vai đeo lọ: Thí sinh đi thi với dáng vẻ luộm thuộm, nghèo khổ. "Lọ" có thể là lọ mực hoặc lọ đựng cơm, thể hiện sự vất vả, khổ cực.
Ậm oẹ quan trường miệng thét loa: Quan coi thi làm việc một cách cẩu thả, hời hợt, có thể ám chỉ sự tiêu cực như ăn hối lộ hoặc làm việc thiếu trách nhiệm.
=> Lên án sự xuống cấp của kỳ thi, nơi lẽ ra phải là nơi tuyển chọn nhân tài nhưng lại trở thành chỗ mua bán bằng cấp.

Hai câu luận: Giễu cợt sự bất công trong khoa cử
Lọng cắm rợp trời, quan sứ đến,
Váy lê quét đất, mụ đầm ra.
Lọng cắm rợp trời: Hình ảnh lọng che mang ý nghĩa quyền lực, chỉ quan lớn người Pháp.
Quan sứ đến, mụ đầm ra: Chỉ sự can thiệp trắng trợn của thực dân Pháp vào nền giáo dục Việt Nam. "Mụ đầm" là vợ quan sứ, tượng trưng cho sự lố lăng, phản cảm.
=> Chế giễu sự nô dịch của quan lại triều đình trước thực dân, đồng thời thể hiện sự băng hoại của nền học vấn.

Hai câu kết: Châm biếm kẻ đỗ đạt
Nhân tài đất Bắc nào ai đó,
Ngoảnh cổ mà trông cảnh nước nhà!
Nhân tài đất Bắc nào ai đó: Mỉa mai rằng chẳng có nhân tài thực sự nào cả, chỉ toàn kẻ mua quan bán chức.
Ngoảnh cổ mà trông cảnh nước nhà: Thể hiện nỗi xót xa, đau đớn trước cảnh nước mất nhà tan, giáo dục suy đồi.
=> Thể hiện tâm trạng chua xót, bất lực trước thời cuộc.

3. Nghệ thuật đặc sắc
Thể thơ thất ngôn bát cú Đường luật: Cấu trúc chặt chẽ, câu từ sắc bén.
Giọng điệu trào phúng, châm biếm: Lời thơ hài hước nhưng ẩn chứa sự cay đắng.
Hình ảnh tương phản: "sĩ tử lôi thôi" - "quan sứ lọng che", "mụ đầm váy lê" – thể hiện sự lố bịch của xã hội.
Ngôn ngữ dân dã, dễ hiểu: Mang đậm phong cách của Tú Xương.

4. Kết luận
"Vịnh khoa thi Hương" không chỉ phê phán sự suy thoái của khoa cử mà còn tố cáo tình trạng xã hội bấy giờ: nền giáo dục suy đồi, quan lại tha hóa, thực dân lộng quyền.
Bài thơ là tiếng nói đau xót của một người trí thức có tâm huyết, nhưng cũng bất lực trước thời cuộc.