Ở quận Cao Bình có hai vợ chồng đã lớn tuổi nhưng chưa có con. Cuộc sống của họ rất vất vả nhưng cả hai vẫn hay giúp đỡ mọi người xung quanh. Ngọc Hoàng thấy vậy liền sai Thái tử đầu thai xuống làm con.

Cậu bé sinh ra đã mồ côi cha. Sau này, người mẹ cũng qua đời. Cậu sống một mình ở gốc đa. Dân làng vẫn gọi cậu là Thạch Sanh. Lớn lên, Thạch Sanh được thiên thần xuống dạy cho đủ loại võ nghệ và mọi phép thần thông.

Một lần, có người hàn rượu là Lí Thông đi ngang qua gốc đa. Thấy Thạch Sanh có sức khỏe, hắn liền đến gợi chuyện rồi đề nghị được kết nghĩa anh em. Thạch Sanh đồng ý, dọn về ở cùng mẹ con Lí Thông.

Lúc bấy giờ, trong vùng có một con chằn tinh có nhiều phép lạ, thường ăn thịt người. Triều đình đã nhiều lần sai quân lính diệt trừ nhưng không làm gì được. Dân làng phải lập miếu thờ, hằng năm lại nộp cho nó một mạng người. Năm ấy, đến lượt Lí Thông, hắn liền nghĩ kế khiến Thạch Sanh đi nộp mạng thay mình. Buổi chiều, Thạch Sanh đi kiếm củi về đã thấy trong nhà có một bàn tiệc rượu. Lí Thông liền nói:

- Đêm nay, anh phải đi canh miếu thờ. Nhưng mẻ rượu mới cất vẫn chưa xong, nên phiền em đi thay, đến sáng thì về.

Thạch Sanh không nghi ngờ mà đồng ý. Đêm ấy, Thạch Sanh đang lim dim ngủ thì chằn tinh hiện ra. Chàng dùng mọi phép thần thông để đánh nhau với con quái vật. Nó chết, hiện nguyên hình là một con trăn khổng lồ. Xác biến thành một bộ cung tên bằng vàng. Thạch Sanh liền chặt đầu con quái vật đem về.

Về đến nhà, mẹ con Lí Thông hãy còn đương ngủ. Khi nghe tiếng gõ cửa, tưởng Thạch Sanh về đòi mạng thì sợ hãi, van lạy rối rít. Thạch Sanh liền kể rõ sự tình, mẹ con Lí Thông mới hoàn hồn. Lúc này, Lí Thông liền nghĩ ra kế lừa Thạch Sanh:

 
- Con vật này là của vua nuôi. Em giết nó ắt phải chịu tội. Bấy giờ em hãy trốn đi, mọi chuyện để anh lo liệu.

Thạch Sanh liến trốn về gốc đa cũ. Lí Thông mang đầu con quái vật đến lĩnh thưởng. Nhà vua có con gái đến tuổi lấy chồng, cho tổ chức lễ kén rể. Trong buổi lễ, công chúa bị một con đại bàng khổng lồ quặp đi. Thạch Sanh đang ngồi ngốc đa, tình cờ nhìn thấy, liền dùng cung tên bắn bị thương nó. Chàng lần theo vết máu biết được hang của đại bàng.

Công chúa bị mất tích khiến nhà vua vô cùng lo lắng. Vua sai Lí Thông đi tìm công chúa. Lí Thông cho người đi tìm khắp nơi vẫn không thấy. Hắn liền nghĩ ra kế mở hội hát xướng để nghe ngóng tin tức. Thạch Sanh đến xem, biết được chuyện đi cứu công chúa. Chàng kể lại sự việc và xin được đi cùng. Đến hang, Thạch Sanh xin xuống hang cứu công chúa. Nhưng Lí Thông đã cho người lấp cửa hang lại. Thạch Sanh đành tự tìm đường thoát. Tại đây, chàng gặp gỡ và cứu thoát con trai Vua Thủy Tề. Thạch Sanh được mời xuống thủy phủ chơi và tặng cho một cây đàn thần.

Trở về, Thạch Sanh bị oan hồn chằn tinh và đại bàng hãm hại. Chàng bị bắt vào ngục tối. Trong ngục, chàng đem cây đàn ra đánh để bày tỏ nỗi oan khuất. Công chúa sau khi trở về cung thì chẳng nói chẳng cười. Nhà vua cho hoãn việc cưới xin, tìm người chạy chữa không khỏi. Công chúa thấy tiếng đàn liền nói cười được. Nhà vua thấy lạ bèn cho gọi Thạch Sanh vào gặp. Chàng đem hết nỗi oan kể cho vua nghe. Lí Thông thì bị trừng trị thích đáng. Vua gả công chúa cho Thạch Sanh.

Thấy lễ cưới tưng bừng, hoàng tử các nước chư hầu đem quân sang đánh. Thạch Sanh đem đàn ra gảy khiến quân sĩ mười tám nước bủn rủn chân tay xin hàng. Chàng sai nấu cơm thiết đãi, quân sĩ ăn mãi không hết niêu cơm bé xíu liền cảm ơn rồi kéo nhau về nước. Nhà vua không có con trai nên sau này đã truyền ngôi cho Thạch Sanh.

Tại quận Cao Bình có hai vợ chồng. Tuổi đã cao nhưng vẫn chưa có con. Ngọc Hoàng thấy họ tốt bụng liền sai Thái tử đầu thai xuống làm con. Cậu bé vừa sinh ra thì cha đã mất. Về sau, người mẹ cũng qua đời. Cậu sống lủi thủi một mình ở gốc đa. Người dân trong vùng gọi cậu là Thạch Sanh. Cả gia tài của cậu chỉ có lưỡi búa mà người cha để lại.

Lần nọ, một người hàng rượu là Lí Thông tình cờ ngang qua gốc đa. Hắn thấy Thạch Sanh khỏe mạnh, liền lân la tới hỏi chuyện làm quen và kết nghĩa huynh đệ. Thạch Sanh dọn về sống cùng mẹ con Lí Thông. Bấy giờ, trong vùng có một con chằn tinh hung dữ. Nó bắt dân làng mỗi năm phải nộp cho nó một mạng người. Đúng lúc đến lượt nhà Lí Thông, hắn liền nghĩ kế để Thạch Sanh đi nộp mạng thay. Thạch Sanh bị Lí Thông lừa, vui vẻ đồng ý đi canh miếu thờ thay. Đêm ấy, chàng đang lim dim ngủ thì con quái vật định vồ lấy chàng, Thạch Sanh lấy rìu, đánh nhau với chằn tinh. Con quái vật chết, hiện nguyên hình. Thạch Sanh chặt đầu con quái vật đem về. Về nhà, mẹ con Lí Thông sợ hãi, nhưng khi nghe Thạch Sanh kể rõ sự tình. Lí Thông lại lừa Thạch Sanh đó là con vật vua nuôi, rồi bảo chàng trốn đi. Còn Lí Thông đem đầu con chằn tinh vào dâng vua và được thưởng.

Nhà vua có công chúa đến tuổi lấy chồng, mở hội kén rể. Trong buổi lễ, công chúa bị một con đại bàng khổng lồ quặp đi. Thạch Sanh tình cờ nhìn thấy, dùng cung tên bắn nó rồi lần theo vết máu biết được hang của đại bàng. Thạch Sanh gặp Lí Thông, cùng đi cứu công chúa. Thạch Sanh bị bỏ lại dưới hang. Ở đây, chàng đã cứu được con Vua Thủy Tề, được mời xuống thủy phủ chơi và tiếp đãi chu đáo. Sau khi trở về, chàng bị oan hồn chằn tinh và đại bàng hãm hại, bị bắt vào ngục tối. Công chúa sau khi được cứu trở về liền không nói, không cười. Khi nghe tiếng đàn của Thạch Sanh, công chúa bỗng cười nói vui vẻ. Vua thấy lạ bèn cho gọi Thạch Sanh vào gặp. Chàng liền đem hết nỗi oan kể cho vua nghe. Bấy giờ mọi người liền hiểu ra, còn Lí Thông thì bị trừng trị thích đáng.

Thạch Sanh được vua gả công chúa. Lễ cưới được tổ chức tưng bừng. Hoàng tử các nước chư hầu kéo quân sang đánh. Thạch Sanh đem đàn ra gảy, tiếng đàn của chàng vừa cất lên đã khiến quân sĩ mười tám nước bủn rủn chân tay xin hàng. Chàng cho sai nấu cơm thiết đãi, quân sĩ thấy niêu cơm bé xíu liền khinh thường. Họ ăn mãi không hết liền kéo nhau về nước.