Phân tích bài thơ "Cảnh Thu" của Bà Huyện Thanh Quan
Bà Huyện Thanh Quan là một trong những nữ sĩ nổi bật của văn học trung đại Việt Nam. Thơ của bà thường mang nỗi buồn hoài cổ, tâm trạng cô đơn, gắn liền với những bức tranh thiên nhiên giàu chất cổ điển. Trong bài thơ "Cảnh thu" (còn được biết đến là bài "Qua đèo Ngang") — một tác phẩm nổi tiếng — nhà thơ đã khắc hoạ một bức tranh thu tĩnh lặng, đồng thời thể hiện nỗi lòng sâu kín của chính mình.
Mở đầu bài thơ là không gian đèo Ngang vắng vẻ:
"Bước tới đèo Ngang bóng xế tà,
Cỏ cây chen đá, lá chen hoa." 
Hai câu thơ gợi ra một buổi chiều tà – thời điểm dễ gợi nỗi buồn và hoài niệm. Thiên nhiên hiện lên hoang sơ, cây cỏ chen lẫn với đá và hoa, như cuộc sống mộc mạc và đơn sơ. Cảnh vật có hồn, sinh động mà cũng thật lặng lẽ, cô đơn.

" Lom khom dưới núi tiều vài chú,
Lác đác bên sông chợ mấy nhà."
Hai câu tiếp theo khắc họa hình ảnh con người trong khung cảnh ấy. Những người tiều phu thấp thoáng dưới núi, vài căn nhà bên bờ sông hiện ra thưa thớt, tạo cảm giác vắng lặng, heo hút. Đó là một vùng đất xa xôi, thưa người, như chính nỗi cô đơn của tác giả khi một mình đi qua nơi này.

" Nhớ nước đau lòng con quốc quốc,
Thương nhà mỏi miệng cái gia gia."
Hai câu thực sử dụng điển cố điển tích sâu sắc. Âm thanh “quốc quốc”, “gia gia” không chỉ là tiếng chim kêu mà còn là tiếng lòng của thi nhân. “Nhớ nước”, “thương nhà” là nỗi niềm của một người phụ nữ trí thức mang lòng yêu nước, thương dân sâu sắc trong thời buổi nhiễu nhương.

" Dừng chân đứng lại trời non nước,
Một mảnh tình riêng ta với ta."
Hai câu kết vừa là bức tranh non nước, vừa là sự bộc lộ trực tiếp nỗi cô đơn, lạc lõng của tác giả. “Ta với ta” – một sự đối thoại nội tâm, không ai chia sẻ. Bà như đứng một mình giữa đất trời bao la, mang theo nỗi niềm trĩu nặng trong lòng.
Kết luận:
Bài thơ Cảnh thu (Qua đèo Ngang) là một tác phẩm tiêu biểu cho phong cách thơ của Bà Huyện Thanh Quan: ngôn ngữ trang nhã, hình ảnh gợi cảm, chất cổ điển pha lẫn tâm trạng cá nhân sâu lắng. Qua bức tranh cảnh thu thanh vắng, bà gửi gắm nỗi buồn cô đơn, hoài vọng về thời thế, về đất nước và tình nhà. Tác phẩm vừa có giá trị nghệ thuật vừa có chiều sâu tâm hồn, để lại ấn tượng sâu đậm trong lòng người đọc.

Bài thơ “Tức cảnh chiều thu” (hay còn gọi là “Cảnh thu”) của Bà Huyện Thanh Quan là một thi phẩm tiêu biểu trong dòng thơ cổ điển Việt Nam, thể hiện tài năng nghệ thuật và tâm hồn nhạy cảm của nữ sĩ. Dưới đây là phân tích chi tiết:

🖋 Nội dung bài thơ
Bài thơ miêu tả cảnh chiều thu thanh vắng, tĩnh lặng và đầy chất thơ:

Thánh thót tàu tiêu mấy hạt mưa,
Khen ai khéo vẽ cảnh tiêu sơ.
Xanh om cổ thụ tròn xoe tán,
Trắng xoá tràng giang phẳng lặng tờ.
Bầu dốc giang sơn, say chấp rượu,
Túi lưng phong nguyệt, nặng vì thơ.
Cho hay cảnh cũng ưa người nhỉ,
Thấy cảnh ai mà chẳng ngẩn ngơ.

🌾 Phân tích nghệ thuật và nội dung
1. Bức tranh thiên nhiên mùa thu
“Thánh thót tàu tiêu mấy hạt mưa”: âm thanh nhẹ nhàng của mưa rơi gợi cảm giác tĩnh lặng, thanh tao.
“Khen ai khéo vẽ cảnh tiêu sơ”: lời khen ngợi thiên nhiên như một bức tranh thủy mặc, giản dị mà sâu sắc.
“Xanh om cổ thụ tròn xoe tán” và “Trắng xoá tràng giang phẳng lặng tờ”: hình ảnh tương phản giữa màu xanh của cây và màu trắng của sông, tạo nên sự hài hòa và tĩnh lặng.
2. Tâm trạng thi nhân
Hai câu “Bầu dốc giang sơn, say chấp rượu / Túi lưng phong nguyệt, nặng vì thơ” thể hiện tâm hồn nghệ sĩ, say mê cảnh đẹp và thi ca, nhưng cũng chất chứa nỗi niềm về giang sơn.
“Cho hay cảnh cũng ưa người nhỉ / Thấy cảnh ai mà chẳng ngẩn ngơ”: sự đồng điệu giữa con người và thiên nhiên, gợi cảm xúc bâng khuâng, hoài niệm.
3. Nghệ thuật thơ
Thể thơ thất ngôn bát cú Đường luật chuẩn mực, giàu nhạc điệu.
Ngôn ngữ tinh tế, hình ảnh giàu chất tạo hình và biểu cảm.
Sự kết hợp giữa tả cảnh và biểu cảm, giữa thiên nhiên và tâm hồn.

🌙 Ý nghĩa và giá trị
Bài thơ không chỉ là bức tranh mùa thu mà còn là sự phản ánh tâm trạng của một con người yêu nước, yêu thiên nhiên, mang nỗi niềm hoài cổ.
Qua đó, Bà Huyện Thanh Quan thể hiện tài năng vượt trội trong việc dùng thơ để truyền tải cảm xúc và triết lý sống.

Nếu bạn muốn mình phân tích sâu hơn về từng câu thơ hoặc so sánh với các bài thơ thu khác như “Thu điếu” của Nguyễn Khuyến, mình rất sẵn lòng!

Hương thu từ xưa đã phả vào văn đàn Việt Nam những trang đầy thi vị và thơ mộng. Như trong "Chiều thu", Nguyễn Bính có viết:

"Thăm thẳm trời xanh lộng đáy hồ

Mùi hoa thiên lý thoảng chiều thu

Con cò bay lả trong câu hát

Giấc trẻ say dài nhịp võng ru."

Nguyễn Bính đã phác họa lên một bức tranh bình dị, giản đơn, thân thuộc dưới thiên nhiên mùa thu trong trẻo. Cũng viết về mùa thu song lại là một bức tranh thủy mặc tinh tế, vẽ nên một khung cảnh chiều thu êm đềm tĩnh lặng mà cũng đầy gợi cảm, Bà Huyện Thanh Quan đã thổi vào "Tức cảnh chiều thu" hơi thở mới mẻ đậm tình yêu thiên nhiên sâu sắc.

Bài thơ "Tức cảnh chiều thu" có hoàn cảnh sáng tác vô cùng đặc biệt. Trong bản Đông Châu 1917 có lời dẫn "Một ngày kia đang mùa quý thu, giời lún phùn dăm ba hạt mưa, hơi ngăm ngăm rét, quan phủ nhân vô sự, mới sai bày cuộc rượu, cho gọi cô hai ra ngồi cùng uống rượu vinh thơ. Đương chén quỳnh đầu vơi, chiều thu hiu hắt, quan phủ liền bảo Xuân Hương vịnh bài tức cảnh". Bài thơ miêu tả cảnh sắc trời thu đơn sơ, đượm buồn song lại mang vẻ đẹp đẽ và lãng mạn khiến người thi sĩ dù không say cũng phải say.

Không gian chiều thu được mở ra với cơn mưa lùn phùn lất phất đầy thơ mộng:

"Thánh thót tàu tiêu mấy giọt mưa

Bút thân khôn vẽ cảnh tiêu sơ"

Tiếng mưa lất phất rơi trên trang thơ được Hồ Xuân Hương miêu tả qua từ "thánh thót", thể hiện từng giọt mưa chậm rãi rơi, lăn dài trên các tàu lá chuối. Tiếp đó, bà lại khái quát không gian mùa thu đơn sơ, vắng lặng qua nét vẽ "cảnh tiêu sơ". Khung cảnh mùa thu ảm đảm, không chút ồn ào như mùa xuân song cũng chẳng lạnh lẽo, cô độc như đêm đông giá rét. Hai câu thơ đầu miêu tả những giọt mưa "thánh thót" như đang nhảy múa trên tàu tiêu rồi đổ xuống giữa khung cảnh tẻ nhạt, đượm buồn.

Sau khi khái quát khung cảnh ảm đạm của mùa thu, Hồ Xuân Hương đi vào đặc tả màu sắc của bức tranh thiên nhiên qua hai câu thơ:

"Xanh om cổ thụ tròn xoe tán

Trắng xóa tràng giang phẳng lặng tờ"

Bức tranh thiên nhiên hiện lên với một màu sắc tươi tốt, tràn đầy sức sống của cây cối "cổ thụ, xanh om" với chiếc tán tròn "tròn xoe tán". Uốn lượn qua trang thơ là hình ảnh con sông dài, trường giang lặng lẽ ngắm nhìn thiên nhiên "phặng lặng tờ", phản chiếu nền trời tạo nên một màn trắng xóa.

Trước không gian ảm đạm ấy khiến ta không say cũng phải say:

"Bầu dốc giang sơn, say chấp rượu

Túi lưng phong nguyệt nặng vì thơ"

Câu thơ "Bầu dốc giang sơn, say chấp rượu" ý nói hơi thở chếnh choáng trước vẻ đẹp đượm buồn của thiên nhiên. Tửu lượng đã ngả, dốc cạn bầu rượu cũng còn say, say trước cái hữu tình, say túy lúy, say chấp rượu. Cái say không chỉ từ hơi men mà còn từ đất trời độc đáo, chếnh choáng của quê hương. Hồ Xuân Hương còn hóm hỉnh khi sử dụng "Túi lưng phong nguyệt" để thể hiện tình yêu đối với thiên nhiên mùa thu. Túi lưng vốn là túi nhỏ thường được đeo ở sau lưng của người lãng khách đường xa nay lại chứa đựng đầy gió trăng của đất trời. Có chăng cái "túi lưng" mang theo tình cảm, sự lãng mạn của nhà thơ để rồi phải "nặng vì thơ" mà say đắm, si mê.

Có chăng cảnh sắc ảm đạm mùa thu lại có sức cuốn hút đến như vậy?

"Cho hay cảnh cũng ưa người nhỉ

Thấy cảnh ai mà chẳng ngẩn ngơ"

Cảnh ưa người hay người ưa cảnh? Đây là cách nói trữ tình, nhấn mạnh cảm xúc ngỡ ngàng, đắm đuối, mê say đến ngẩn ngơ của con người trước cảnh thu quyến rũ. 

Bài thơ "Tức cảnh chiều thu" đặc tả cảnh thu ảm đạm, buồn tẻ nhưng lại vô cùng lãng mạn, trữ tình dưới đôi mắt, tình yêu của nhà thơ. Có thể nói đây là một bài thơ đặc sắc của Bà Huyện Thanh Quan cũng như một tác phẩm ấn tượng, tiêu biểu khi viết về thiên nhiên mùa thu trên văn đàn Việt Nam.