Bài làm
Mở bài:
Nguyễn Khuyến là nhà thơ lớn của văn học Việt Nam cuối thế kỉ XIX. Ông được mệnh danh là “nhà thơ của làng cảnh Việt Nam”, đặc biệt nổi tiếng với chùm ba bài thơ thu: Thu điếu, Thu ẩm và Thu vịnh. Trong đó, “Thu vịnh” không chỉ thể hiện cảnh thu đặc trưng của làng quê Bắc Bộ mà còn ẩn chứa tâm sự yêu nước thầm kín và nỗi buồn của một nhà nho ẩn dật.

Thân bài
1. Thể thơ và vần:
Bài thơ “Thu vịnh” được viết theo thể thất ngôn bát cú Đường luật, gồm 8 câu, mỗi câu 7 chữ, gieo vần “eo” — một vần hiếm, gợi cảm giác nhỏ hẹp, quạnh hiu, phù hợp với không khí mùa thu và tâm trạng của tác giả.
→ Ví dụ: “Trời thu xanh ngắt mấy tầng cao, / Cần trúc lơ phơ gió hắt hiu...” (vần “eo” được gieo ở các câu 1, 2, 4, 6, 8).

2. Nội dung từng đoạn (theo bố cục bài thơ Đường luật):

Hai câu đề:
“Trời thu xanh ngắt mấy tầng cao,
Cần trúc lơ phơ gió hắt hiu.”
→ Hai câu đầu mở ra khung cảnh mùa thu thanh sơ, tĩnh lặng. Màu xanh ngắt của trời thu và ngọn trúc lơ phơ trước gió vẽ nên vẻ đẹp trong trẻo, nhẹ nhàng. Cảnh thu hiện lên mênh mang, nhưng cũng thấm đượm nỗi cô đơn, lạnh lẽo.
Hai câu thực:
“Nước biếc trông như tầng khói phủ,
Song thưa để mặc bóng trăng vào.”
→ Tác giả tinh tế cảm nhận sự hòa quyện giữa màu nước và ánh trăng, giữa tĩnh và động. Từng hình ảnh nhỏ bé, giản dị mà gợi cảm — “song thưa”, “bóng trăng” — tạo nên bức tranh thu thanh khiết, mơ màng.
Hai câu luận:
“Mấy chùm trước giậu hoa năm ngoái,
Một tiếng trên không ngỗng nước nào.”
→ Cảnh vật gắn bó với đời sống nông thôn: “hoa trước giậu”, “tiếng ngỗng trên không” — vừa gần gũi vừa gợi buồn. Tiếng ngỗng vang lên giữa không gian tĩnh lặng càng làm nổi bật tâm trạng cô quạnh của thi nhân.
Hai câu kết:
“Nhân hứng cũng vừa toan cất bút,
Nghĩ ra lại thẹn với ông Đào.”
→ Tác giả muốn viết ra cảm xúc của mình nhưng rồi tự thấy “thẹn với ông Đào” (Đào Tiềm – nhà thơ ẩn dật Trung Hoa). Câu kết bộc lộ nỗi niềm của Nguyễn Khuyến – một kẻ sĩ yêu nước nhưng bất lực, chọn ẩn dật mà lòng vẫn canh cánh thời thế.

3. Nghệ thuật:

Thể thơ thất ngôn bát cú Đường luật nghiêm ngặt nhưng rất tự nhiên.
Ngôn từ giản dị, thuần Việt, gợi hình, gợi cảm.
Tả cảnh ngụ tình tinh tế: cảnh thu là để gửi gắm tâm hồn thu buồn của nhà thơ.
Vần “eo” lạ và khó, tạo âm hưởng hẹp, buồn, phù hợp tâm trạng cô tịch.
Cách dùng điệp từ, đảo ngữ, ẩn dụ nhẹ nhàng khiến bức tranh thu vừa chân thực vừa có chiều sâu nội tâm.

Kết bài:
“Thu vịnh” là một bức tranh mùa thu tuyệt đẹp, trong trẻo mà man mác buồn. Qua đó, Nguyễn Khuyến không chỉ thể hiện tình yêu thiên nhiên quê hương mà còn bộc lộ tâm sự của một người trí thức yêu nước bất lực trước thời cuộc. Bài thơ là minh chứng cho tài năng bậc thầy của “nhà thơ của mùa thu Việt Nam”.

Nội dung từng đoạn
Bài thơ được chia làm bốn phần, tương ứng với bốn cặp câu trong thể thơ thất ngôn bát cú Đường luật:
Đề (Hai câu đầu): Khung cảnh mùa thu với sự chuyển mình nhẹ nhàng, tinh tế. Mở ra một không gian cao rộng, thoáng đãng, có sự đối lập giữa trời mâm mê và mây lơ lửng.
Thực (Hai câu luận): Đi sâu vào miêu tả những chi tiết cụ thể, sống động của cảnh thu: màu xanh ao, làn sóng biếc, sự vận động của trúc, của trời mây, tạo nên một bức tranh hài hòa, có hồn.
Luận (Hai câu luận): Cảnh vật được cảm nhận qua thính giác và xúc giác. Tiếng cá đớp động mặt nước, tiếng gió lùa qua lá, tất cả đều gợi lên sự tĩnh lặng, vắng vẻ tuyệt đối của không gian nông thôn.
Kết (Hai câu kết): Bộc lộ tâm trạng chủ thể trữ tình. Nỗi sầu nhân thế, sầu thời thế xen lẫn tình yêu quê hương, đất nước. Sự "nghiêng ngả" của ông câu cho thấy sự trăn trở, bất lực trước thời cuộc.
 
Nghệ thuật
Bút pháp tả cảnh ngụ tình: Cảnh thu đẹp nhưng tĩnh lặng, gợi buồn, làm nền cho tâm trạng u hoài của nhà thơ.
Hình ảnh chọn lọc, tiêu biểu: "Trời thu xanh ngắt", "sóng biếc", "trúc", "cá", "gió".
Sử dụng từ Hán Việt và thuần Việt hài hòa: "Thu vịnh", "lam", "biếc", "sâu",...
Nghệ thuật đối lập, nhân hóa: Tăng tính biểu cảm và sự sống động cho bức tranh thiên nhiên.
 
Thể thơ và Vần
Thể thơ: Thất ngôn bát cú Đường luật.
Vần: Vần "bằng", gieo ở các chữ cuối câu 1, 2, 4, 6, 8 (thu, thu, câu, sầu, đâu).
 

Tóm lại, "Thu vịnh" là một bài thơ đặc sắc, thể hiện tài năng miêu tả thiên nhiên và tấm lòng yêu nước, nỗi niềm u hoài trước thời thế của nhà thơ Nguyễn Khuyến.