Lý luận văn học là một bộ môn nghiên cứu các vấn đề lý thuyết và phương pháp nghiên cứu văn học, giúp hiểu và đánh giá sâu sắc các tác phẩm văn học, từ đó phát triển khả năng phân tích và cảm thụ văn học của người học. Đối với học sinh giỏi (HSG), việc nắm vững lý luận văn học sẽ giúp các em có nền tảng vững chắc để giải quyết các bài thi, bài tập liên quan đến phân tích, bình luận văn học và phát triển khả năng viết luận.

Dưới đây là một số lý luận văn học quan trọng dành cho học sinh giỏi:

1. Lý thuyết văn học
Khái niệm văn học: Văn học là nghệ thuật ngôn từ, là những tác phẩm viết bằng ngôn ngữ, có giá trị thẩm mỹ, phản ánh hiện thực xã hội và đời sống con người.
Chức năng của văn học: Văn học có nhiều chức năng, bao gồm: chức năng giáo dục, thẩm mỹ, phản ánh hiện thực xã hội, và chức năng tạo hình (tạo ra các hình ảnh, hình tượng độc đáo).
Văn học và các loại hình nghệ thuật: Văn học khác với các nghệ thuật khác như âm nhạc, hội họa, vì nó chủ yếu dùng ngôn từ để tạo ra những giá trị thẩm mỹ.
2. Phân tích thể loại văn học
Thơ: Là một thể loại văn học sử dụng ngôn ngữ cô đọng, giàu hình ảnh, nhạc điệu và cảm xúc. Thơ có thể chia thành nhiều loại như thơ tự do, thơ lục bát, thơ song thất lục bát...
Văn xuôi: Bao gồm tiểu thuyết, truyện ngắn, kịch... Văn xuôi có cấu trúc mở rộng, diễn tả chiều sâu tâm lý nhân vật và xây dựng cốt truyện.
Kịch: Là thể loại văn học thể hiện câu chuyện qua lời thoại, hành động của các nhân vật, thường mang tính đối thoại và biểu diễn.
3. Phương pháp nghiên cứu văn học
Phương pháp lịch sử văn học: Nghiên cứu sự phát triển của văn học qua các thời kỳ, phân tích sự ảnh hưởng của các yếu tố lịch sử, xã hội, chính trị đến tác phẩm văn học.
Phương pháp thể loại: Nghiên cứu các thể loại văn học như truyện ngắn, tiểu thuyết, thơ, kịch... và các đặc điểm riêng biệt của từng thể loại.
Phương pháp phân tích hình thức: Nghiên cứu cấu trúc của tác phẩm, từ đó tìm hiểu về nghệ thuật xây dựng cốt truyện, nhân vật, lời thoại, mô tả không gian và thời gian.
Phương pháp chủ nghĩa hiện thực: Phân tích tác phẩm dưới góc độ phản ánh hiện thực xã hội và đời sống con người.
Phương pháp tiếp cận tâm lý học: Phân tích nhân vật qua chiều sâu tâm lý, đặc biệt là các yếu tố tâm lý phức tạp trong các tình huống.
4. Các trường phái văn học
Chủ nghĩa hiện thực: Tập trung vào việc miêu tả hiện thực đời sống, phản ánh chân thật các vấn đề xã hội.
Chủ nghĩa lãng mạn: Tập trung vào cảm xúc, lý tưởng hóa và khát vọng tự do.
Chủ nghĩa tượng trưng: Đưa ra những hình ảnh, biểu tượng mang nhiều lớp nghĩa, khơi gợi cảm xúc mạnh mẽ.
Chủ nghĩa hiện đại: Chú trọng đến thể nghiệm nghệ thuật, phản ánh sự phức tạp của tâm lý nhân vật và xã hội.
5. Phân tích văn bản văn học
Phân tích nhân vật: Làm rõ các đặc điểm tâm lý, hành động, mối quan hệ của nhân vật trong tác phẩm.
Phân tích chủ đề và tư tưởng: Khám phá thông điệp mà tác phẩm muốn gửi gắm, những tư tưởng chính mà tác giả muốn phản ánh.
Phân tích ngôn ngữ và hình ảnh: Nghiên cứu cách tác giả sử dụng ngôn từ, hình ảnh, phép tu từ để tạo ra giá trị thẩm mỹ cho tác phẩm.
6. Cảm thụ văn học
Hiểu biết về tác phẩm: Đọc hiểu, nắm bắt được ý nghĩa, cảm xúc và tư tưởng mà tác phẩm muốn truyền tải.
Kết nối văn học với cuộc sống: Liên hệ giữa các vấn đề trong tác phẩm với thực tế cuộc sống, từ đó rút ra bài học nhân sinh.
Đánh giá giá trị thẩm mỹ: Phân tích và nhận xét về nghệ thuật của tác phẩm, về các yếu tố như hình thức, cấu trúc, ngôn ngữ và cảm xúc.
7. Viết luận văn học
Cấu trúc bài luận: Bài luận văn học cần có mở bài, thân bài và kết bài rõ ràng, mạch lạc.
Giới thiệu tác phẩm: Mở bài nên giới thiệu tác phẩm, tác giả, thể loại và bối cảnh ra đời của tác phẩm.
Phân tích chi tiết: Thân bài sẽ đi vào phân tích các yếu tố trong tác phẩm như nhân vật, cốt truyện, chủ đề, hình thức, ngôn ngữ...
Đánh giá và liên hệ: Kết bài cần tổng kết lại các phân tích và đưa ra đánh giá về giá trị của tác phẩm, đồng thời có thể liên hệ với thực tế cuộc sống.
Đối với học sinh giỏi, việc nắm vững lý luận văn học không chỉ giúp giải quyết các bài thi một cách hiệu quả mà còn giúp các em phát triển khả năng tư duy độc lập, phân tích sâu sắc các tác phẩm văn học, từ đó tạo ra những bài viết hay, sáng tạo, thuyết phục.