Chế độ xã hội ở Ấn Độ cổ đại, đặc biệt là trong thời kỳ Vệ Đà (khoảng 1500 – 500 TCN) và sau đó là trong các triều đại Maurya và Gupta, có những đặc điểm nổi bật như sau:

1. Hệ thống đẳng cấp (Varna)
Chế độ xã hội ở Ấn Độ cổ đại nổi bật với hệ thống đẳng cấp, hay còn gọi là hệ thống "varna", bao gồm bốn giai cấp chính:

Brahmin (Bà-la-môn): Là giai cấp cao nhất, chủ yếu gồm các giáo sĩ và học giả. Họ chịu trách nhiệm truyền bá kiến thức tôn giáo, thực hiện các nghi lễ tôn giáo và duy trì các truyền thống văn hóa.
Kshatriya (Sĩ, võ): Đây là giai cấp chiến binh và quý tộc, có nhiệm vụ bảo vệ đất nước, cai trị và duy trì trật tự xã hội.
Vaishya (Phú): Giai cấp thương nhân, nông dân và những người lao động sản xuất, buôn bán. Họ có vai trò trong việc phát triển kinh tế và cung cấp tài sản cho xã hội.
Shudra (Thủ) (Hạ lưu): Đây là giai cấp thấp nhất, bao gồm các công nhân, nô lệ và những người phục vụ cho các giai cấp cao hơn trong xã hội.
Ngoài bốn giai cấp chính, còn có "Dalit" (người cùng khổ) hay "Untouchables" (người không thể chạm vào), là tầng lớp bị xã hội coi thường và thường phải làm những công việc không sạch sẽ như xử lý xác chết, làm da thú,…

2. Cấu trúc gia đình
Gia đình lớn là mô hình chủ yếu trong xã hội Ấn Độ cổ đại. Mỗi gia đình thường bao gồm nhiều thế hệ sống chung, từ ông bà, cha mẹ đến con cháu. Mối quan hệ trong gia đình rất quan trọng và tôn trọng các giá trị truyền thống.
Nam quyền: Xã hội Ấn Độ cổ đại chủ yếu mang đặc tính nam quyền, với người đàn ông là trụ cột gia đình. Vai trò của phụ nữ bị hạn chế trong nhiều lĩnh vực xã hội và họ chủ yếu chịu trách nhiệm về việc nội trợ và nuôi dạy con cái.
3. Chế độ hôn nhân và đức tin tôn giáo
Hôn nhân trong xã hội Ấn Độ cổ đại thường được sắp đặt, và phụ nữ không có quyền tự do trong việc chọn bạn đời. Hôn nhân có thể là công cụ để duy trì các mối quan hệ gia tộc và duy trì sự giàu có của gia đình.
Hệ thống đức tin tôn giáo ảnh hưởng mạnh mẽ đến xã hội Ấn Độ cổ đại. Hindu giáo là tôn giáo chính và ảnh hưởng sâu rộng đến tất cả các khía cạnh của đời sống xã hội, đặc biệt là trong việc xác định các vai trò và trách nhiệm của từng đẳng cấp trong xã hội.
4. Hệ thống luật pháp và công lý
Trong xã hội Ấn Độ cổ đại, luật pháp chủ yếu dựa trên các bộ luật tôn giáo và truyền thống, ví dụ như "Manu Smriti" (Bộ luật Manu), quy định các hành vi đạo đức, trách nhiệm xã hội, và quan hệ giữa các đẳng cấp.
Mặc dù các vị vua cai trị có quyền lực lớn, nhưng quyền lực của họ cũng bị giới hạn bởi các luật lệ tôn giáo và phong tục xã hội.
5. Kinh tế và nghề nghiệp
Nông nghiệp là nền tảng của nền kinh tế Ấn Độ cổ đại, với đa số dân cư làm nông dân. Các khu vực như lưu vực sông Ấn và sông Hằng là những khu vực nông nghiệp phát triển mạnh mẽ.
Các ngành nghề khác như thủ công mỹ nghệ, thương mại, và chế tạo cũng đóng vai trò quan trọng, và nhiều thành phố thương mại phát triển mạnh, như Pataliputra dưới thời Maurya hay Ujjain dưới thời Gupta.
Các nghề thủ công như dệt vải, làm gốm, chế tác kim loại cũng khá phát triển trong xã hội cổ đại Ấn Độ.
6. Đời sống tôn giáo và tín ngưỡng
Tôn giáo đóng vai trò trung tâm trong đời sống xã hội, và các nghi lễ tôn giáo thường xuyên được tổ chức tại các đền thờ và các trung tâm tôn giáo. Các lễ hội, tế lễ thần linh rất phổ biến và giúp củng cố các giá trị truyền thống.
Phật giáo và Jain giáo cũng được sinh ra từ Ấn Độ trong thời kỳ cổ đại, phản ánh sự thay đổi và phát triển của hệ thống tín ngưỡng trong xã hội. Những tôn giáo này cũng ảnh hưởng đến cách nhìn nhận về sự bình đẳng và trách nhiệm xã hội.

Chế độ xã hội ở Ấn Độ cổ đại là một hệ thống rất chặt chẽ và phân chia rõ ràng các đẳng cấp, với những quy định nghiêm ngặt về vai trò của từng cá nhân trong xã hội. Sự phân chia này đã ảnh hưởng mạnh mẽ đến các mối quan hệ gia đình, tôn giáo, kinh tế và đời sống xã hội nói chung. Mặc dù có sự phân biệt lớn giữa các đẳng cấp, nhưng các tôn giáo như Hindu giáo, Phật giáo, Jain giáo cũng góp phần hình thành những giá trị xã hội sâu sắc về đạo đức và trách nhiệm đối với cộng đồng.

- Những điểm chính của chế độ xã hội ở Ấn Độ cổ đại:

+ Khoảng năm 2500 TCN, người bản địa Đra-vi-a đã xây dựng những thành thị đầu tiên dọc theo hai bên bờ sông Ấn. Giữa thiên niên kỷ II TCN, người A-ri-a từ vùng Trung Á tràn vào miền Bắc Ấn Độ, thống trị người Đra-vi-a.

+ Trong xã hội tồn tại chế độ đẳng cấp Vác-na (phân biệt về chủng tộc và màu da).

Đẳng cấp thứ nhất là Brahman, là những người da trắng có thân phận là Tăng lữ - quý tộc. Đây là đẳng cấp cao nhất – những người thuộc đẳng cấp này có nhiệm vụ nghiên cứu - giảng dạy kinh Vê-đa và lo việc cúng tế thần linh.
Đẳng cấp thứ hai là Ksatria, là những người da trắng có thân phận là: vương công/ võ sĩ. Những người thuộc đẳng cấp này có nhiệm vụ: học kinh Vê-đa; dâng lễ tế thần linh và cai trị thần dân.
Đẳng cấp Vaisia (nông dân, thợ thủ công; thương nhân) – những người thuộc đẳng cấp này có nghĩa vụ nộp thuế, lao dịch; phục vụ cho Bram và Ksatria.
Đẳng cấp Suđra là những người bản địa da màu bị chinh phục và những người có địa vị thấp kém nhất trong xã hội; họ phải phục tùng không điều kiện cho 3 đẳng cấp trên (Brama, Ksatria và Vaisia).

- Những điểm chính của chế độ xã hội ở Ấn Độ cổ đại:

+ Khoảng năm 2500 TCN, người bản địa Đra-vi-a đã xây dựng những thành thị đầu tiên dọc theo hai bên bờ sông Ấn. Giữa thiên niên kỷ II TCN, người A-ri-a từ vùng Trung Á tràn vào miền Bắc Ấn Độ, thống trị người Đra-vi-a.

+ Trong xã hội tồn tại chế độ đẳng cấp Vác-na (phân biệt về chủng tộc và màu da).

 
Đẳng cấp thứ nhất là Brahman, là những người da trắng có thân phận là Tăng lữ - quý tộc. Đây là đẳng cấp cao nhất – những người thuộc đẳng cấp này có nhiệm vụ nghiên cứu - giảng dạy kinh Vê-đa và lo việc cúng tế thần linh.
Đẳng cấp thứ hai là Ksatria, là những người da trắng có thân phận là: vương công/ võ sĩ. Những người thuộc đẳng cấp này có nhiệm vụ: học kinh Vê-đa; dâng lễ tế thần linh và cai trị thần dân.
Đẳng cấp Vaisia (nông dân, thợ thủ công; thương nhân) – những người thuộc đẳng cấp này có nghĩa vụ nộp thuế, lao dịch; phục vụ cho Bram và Ksatria.
Đẳng cấp Suđra là những người bản địa da màu bị chinh phục và những người có địa vị thấp kém nhất trong xã hội; họ phải phục tùng không điều kiện cho 3 đẳng cấp trên (Brama, Ksatria và Vaisia).