Việc vay mượn, cải biến và sáng tạo các yếu tố văn hóa, lịch sử trong tác phẩm Đất Nước (trích trường ca Mặt đường khát vọng) của Nguyễn Khoa Điềm là một điểm nhấn nghệ thuật độc đáo và đầy ý nghĩa. Tác phẩm đã vượt ra khỏi lối mòn của thơ ca tuyên truyền, chính luận khô khan, để mang đến một cái nhìn mới mẻ, sâu sắc về đất nước thông qua lăng kính văn hóa dân gian. Đây là một cách tiếp cận tài tình, khẳng định sự trưởng thành trong tư duy nghệ thuật của nhà thơ và đóng góp to lớn vào việc định nghĩa lại tình yêu Tổ quốc trong thời đại mới.
Trước hết, việc "vay mượn" chất liệu văn hóa dân gian (ca dao, truyền thuyết, cổ tích) đã giúp Nguyễn Khoa Điềm định nghĩa đất nước một cách gần gũi, thân thuộc. Đất nước không phải là một khái niệm trừu tượng, xa vời, mà hiện hữu ngay trong đời sống thường nhật, trong "miếng trầu", "cái kèo cái cột", trong "tóc mẹ thì bới sau đầu", "cha mẹ thương nhau bằng gừng cay muối mặn". Những chi tiết văn hóa này, vốn đã ăn sâu vào tiềm thức người Việt, được nhà thơ khéo léo đưa vào thơ, tạo cảm giác thân quen, dễ chạm đến trái tim người đọc. Việc sử dụng những "nguyên liệu" có sẵn này là một sự lựa chọn thông minh, tạo nên tính phổ quát cho tác phẩm.
Tuy nhiên, Nguyễn Khoa Điềm không chỉ dừng lại ở việc "vay mượn" đơn thuần. Cái tài của ông nằm ở sự "cải biến" và "sáng tạo" đầy tinh tế. Nhà thơ đã thổi vào những chất liệu cũ một tinh thần mới, một giọng điệu mới. Những câu chuyện cổ tích như Sự tích trầu cau, Sơn Tinh Thủy Tinh, hay các câu ca dao quen thuộc, không chỉ được kể lại mà còn được đặt trong một hệ quy chiếu mới: hệ quy chiếu của lịch sử dân tộc.
Ví dụ, chuyện "Mẹ ăn miếng trầu" không chỉ là tục ăn trầu, mà là khởi đầu cho sự ra đời của phong tục, của văn hóa giao tiếp. Chuyện Sơn Tinh Thủy Tinh không chỉ là truyền thuyết thần thoại, mà được nhìn nhận như công cuộc "trồng tre đánh giặc" của người dân, gắn liền với việc chống ngoại xâm, bảo vệ đất nước. Sự cải biến này không làm mất đi giá trị gốc của văn hóa dân gian, mà còn nâng tầm ý nghĩa của chúng, biến chúng thành những bằng chứng hùng hồn cho sự hình thành và phát triển của đất nước qua hàng ngàn năm lịch sử.
Quan trọng hơn, sự sáng tạo của Nguyễn Khoa Điềm thể hiện ở việc ông đã tổng hợp tất cả những yếu tố văn hóa ấy để đưa ra một định nghĩa mới mẻ, mang tính phát hiện về "Đất Nước". Đất nước là sự thống nhất hài hòa giữa cái riêng tư và cái cộng đồng, giữa lịch sử và hiện tại, giữa văn hóa vật thể và phi vật thể. "Đất Nước là nơi dân mình đoàn tụ", "Đất Nước là nơi em đánh rơi chiếc khăn trong nỗi nhớ thầm". Tình yêu đất nước không phải là một khẩu hiệu lớn lao, mà chính là tình yêu những gì gần gũi nhất, bình dị nhất.
Tóm lại, việc vay mượn, cải biến và sáng tạo trong tác phẩm Đất Nước là một thành công rực rỡ của Nguyễn Khoa Điềm. Nó cho thấy tài năng nghệ thuật bậc thầy của nhà thơ trong việc sử dụng chất liệu dân gian một cách linh hoạt, sáng tạo, để từ đó khơi dậy niềm tự hào dân tộc và tình yêu đất nước một cách thiết thực, sâu lắng và bền vững nhất trong lòng mỗi thế hệ người Việt Nam.