Đặc điểm thể thơ song thất lục bát

Thể thơ song thất lục bát là một trong những thể thơ truyền thống của Việt Nam, được cấu tạo từ sự kết hợp của hai câu thất ngôn (bảy chữ) và hai câu lục bát (sáu-tám chữ).

1. Số tiếng mỗi dòng

Hai câu đầu: Mỗi câu có 7 tiếng (thất ngôn).

Ví dụ: "Chốn Ải Bắc mây sầu ảm đạm" (7 tiếng)
"Cõi trời Nam gió thảm đìu hiu" (7 tiếng)
Hai câu sau: Câu đầu có 6 tiếng (lục ngôn), câu sau có 8 tiếng (bát ngôn).

Ví dụ: "Bốn bề hổ thét chim kêu" (6 tiếng)
"Đoái nom phong cảnh như khêu bất bình" (8 tiếng)

2. Vần

Vần trong thơ song thất lục bát được gieo như sau:

Tiếng cuối của câu thất ngôn thứ nhất (câu 1) vần với tiếng cuối của câu thất ngôn thứ hai (câu 2). Đây là vần lưng hoặc vần liền.

Ví dụ: "ảm đạm" (câu 1) vần với "đìu hiu" (câu 2 - đây là vần hiệp vần chứ không phải vần hoàn toàn về âm cuối, "m" và "u" là vần khác nhau, nhưng ý chỉ sự liên kết vần giữa hai câu thất ngôn). Tuy nhiên, trong thể song thất lục bát chuẩn, tiếng cuối câu 1 và câu 2 thường là vần bằng hoặc vần trắc để tạo sự đối ứng. Trong bài này, tác giả có sự linh hoạt trong việc gieo vần giữa hai câu thất ngôn. Cụ thể hơn, vần "ảm đạm" và "đìu hiu" không phải là vần hiệp thanh. Thể thơ song thất lục bát chuẩn thường có vần chân giữa tiếng cuối câu thất ngôn thứ nhất và tiếng cuối câu thất ngôn thứ hai (ví dụ: "gió heo may" - "trăng lồng cây"). Ở đây, có thể coi là vần gián cách hoặc sự biến thể.
Tiếng cuối của câu thất ngôn thứ hai (câu 2) vần với tiếng cuối của câu lục ngôn (câu 3).

Ví dụ: "đìu hiu" (câu 2) vần với "chim kêu" (câu 3).
Tiếng cuối của câu lục ngôn (câu 3) vần với tiếng cuối của câu bát ngôn (câu 4).

Ví dụ: "chim kêu" (câu 3) vần với "bất bình" (câu 4). (Ở đây có sự sai lệch. Đúng ra là tiếng cuối của câu 3 và tiếng cuối của câu 4 sẽ vần với nhau. Ví dụ "chim kêu" và "bất bình" không vần với nhau. Tuy nhiên, nếu xét theo mô hình lục bát truyền thống, tiếng cuối câu 6 và tiếng cuối câu 8 sẽ vần với nhau. Trong trường hợp này, cần xem xét lại cấu trúc vần của một khổ thơ đầy đủ).
Đúng theo chuẩn vần song thất lục bát:

Tiếng cuối câu 1 (thất ngôn) vần với tiếng cuối câu 2 (thất ngôn). (Vần lưng hoặc vần chân).

Ví dụ: "ảm đạm" và "đìu hiu" -> Không vần theo nghĩa âm tiết cuối giống nhau. Đây là điểm đặc biệt trong bài này hoặc là sự biến thể.
Tiếng cuối câu 2 (thất ngôn) vần với tiếng cuối câu 3 (lục ngôn).

Ví dụ: "đìu hiu" và "chim kêu" -> Vần u.
Tiếng cuối câu 4 (bát ngôn) lại có thể vần với tiếng cuối câu 2 (thất ngôn) của khổ thơ tiếp theo hoặc vần với tiếng cuối câu 6 của chính khổ đó nếu có. Tuy nhiên, trong mô hình song thất lục bát, tiếng cuối của câu 3 (lục) sẽ vần với tiếng cuối của câu 4 (bát).

Ví dụ: "chim kêu" (câu 3) và "bất bình" (câu 4) -> Không vần.
Có thể thấy, tác giả Trần Tuấn Khải đã có sự linh hoạt trong việc gieo vần, không tuân thủ hoàn toàn quy tắc truyền thống 100%. Vần chủ yếu tập trung vào sự kết nối giữa tiếng cuối câu 2 và câu 3.

3. Thanh điệu

Hai câu thất ngôn: Tiếng cuối cùng của câu 1 và câu 2 thường là thanh bằng. (Trong ví dụ: "ảm đạm" (trắc) và "đìu hiu" (bằng) - lại có sự khác biệt).
Câu lục ngôn và bát ngôn: Tuân theo quy tắc thanh điệu của thể lục bát:

Tiếng thứ 6 của câu lục và tiếng thứ 6, thứ 8 của câu bát thường là thanh bằng.
Tiếng thứ 2, 4, 6 của câu lục và tiếng thứ 2, 4, 6, 8 của câu bát thường xen kẽ bằng - trắc.
Ví dụ: "Đoái nom phong cảnh như khêu bất bình" (tiếng thứ 6 "như" là bằng, tiếng thứ 8 "bình" là bằng). "Bốn bề hổ thét chim kêu" (tiếng thứ 6 "kêu" là bằng).

4. Nhịp 

Nhịp trong thơ song thất lục bát thường linh hoạt nhưng phổ biến là nhịp 2/2/3 hoặc 4/3 đối với các câu thất ngôn, và nhịp 2/2/2 hoặc 4/2 đối với câu lục, 2/2/2/2 hoặc 4/4 đối với câu bát.

Câu thất ngôn (7 tiếng):

"Chốn Ải Bắc / mây sầu / ảm đạm" (3/2/2) hoặc "Chốn Ải Bắc mây sầu / ảm đạm" (5/2)
"Cõi trời Nam / gió thảm / đìu hiu" (3/2/2) hoặc "Cõi trời Nam gió thảm / đìu hiu" (5/2)
Câu lục ngôn (6 tiếng):

"Bốn bề / hổ thét / chim kêu" (2/2/2)
Câu bát ngôn (8 tiếng):

"Đoái nom / phong cảnh / như khêu / bất bình" (2/2/2/2) hoặc "Đoái nom phong cảnh / như khêu bất bình" (4/4)
Nhìn chung, "Hai Chữ Nước Nhà" là một tác phẩm tiêu biểu cho thể song thất lục bát, tuy nhiên tác giả đã có những sự biến tấu nhất định về vần và thanh điệu để phù hợp với nội dung biểu cảm, mang lại sự tự do và sáng tạo trong thơ.