Nguyễn Khuyến là một trong những danh nhân văn hóa lớn của Việt Nam trong thời kỳ phong kiến. Ông không chỉ được biết đến với những tác phẩm thơ ca nổi bật mà còn là người có ảnh hưởng sâu rộng đến sự phát triển của nền văn học dân tộc. Bài thơ "Câu cá mùa thu" là một trong những tác phẩm xuất sắc của Nguyễn Khuyến, được sáng tác vào một thời điểm mà ông tìm về với thiên nhiên để sống cuộc sống thanh thản, tự tại. Bài thơ thể hiện không chỉ vẻ đẹp của thiên nhiên mà còn phản ánh những tâm tư, nỗi niềm của tác giả. Với thể thơ lục bát, giọng điệu nhẹ nhàng, bài thơ là sự hòa quyện giữa thiên nhiên và tâm hồn của con người, mang đậm sắc thái trữ tình, phản ánh sự u uất, suy tư của tác giả.

1. Phân tích 6 câu thơ đầu:
"Ao thu lạnh lẽo nước trong veo,
Một chiếc thuyền câu bé tẻo teo.
Sóng biếc theo làn hơi gợn tí,
Lá vàng trước gió sẽ đưa vèo.
Tầng mây lơ lửng trời xanh ngắt,
Ngõ trúc quanh co khách vắng teo."

Nội dung và hình ảnh: Bài thơ bắt đầu với một không gian thiên nhiên thanh bình và tĩnh lặng, mang đậm không khí mùa thu. Hình ảnh "ao thu lạnh lẽo nước trong veo" mở ra không gian yên ả, mát mẻ của mùa thu, nước ao trong veo phản chiếu bầu trời, tạo nên một cảm giác trong trẻo, thanh tĩnh. Sự yên ắng của cảnh vật càng được nhấn mạnh qua "chiếc thuyền câu bé tẻo teo", thể hiện sự cô đơn, vắng lặng của người ngồi câu trong không gian mênh mông của thiên nhiên.

Cảnh vật tiếp theo là "sóng biếc theo làn hơi gợn tí", chỉ một làn sóng nhẹ nhàng, phản chiếu sự yên bình, vắng lặng, không có sự xáo động nào. Hình ảnh "lá vàng trước gió sẽ đưa vèo" gợi lên không khí thu, khi lá vàng rụng báo hiệu mùa thay lá, thời gian trôi qua một cách lặng lẽ, nhanh chóng. "Tầng mây lơ lửng trời xanh ngắt" là hình ảnh tượng trưng cho một không gian rộng lớn, thanh thoát, tạo nên một cảm giác bao la, vô tận của trời đất mùa thu.

Phân tích nghệ thuật: Nguyễn Khuyến đã sử dụng những hình ảnh giản dị, nhưng rất tinh tế và gợi cảm để tạo nên một bức tranh thiên nhiên mùa thu. Các hình ảnh "ao thu", "chiếc thuyền câu", "lá vàng", "sóng biếc" đều mang trong mình sự tĩnh lặng, yên bình, dễ dàng khơi dậy cảm giác thảnh thơi, thanh thoát trong tâm hồn người đọc. Những biện pháp tu từ như nhân hóa ("lá vàng trước gió sẽ đưa vèo") và so sánh ("sóng biếc theo làn hơi gợn tí") giúp tăng thêm chiều sâu cho bức tranh thiên nhiên.

Về vần điệu, bài thơ sử dụng thể lục bát quen thuộc, dễ đọc, dễ nhớ, nhưng cũng chính thể thơ này lại mang lại cảm giác nhẹ nhàng, thư thái, đúng với không gian thiên nhiên mà tác giả miêu tả.

2. Phân tích 2 câu thơ cuối:
"Tựa gối, ôm cần lâu chẳng được,
Cá đâu đớp động dưới chân bèo."

Nội dung và cảm xúc: Ở hai câu cuối, Nguyễn Khuyến đã chuyển từ việc miêu tả thiên nhiên sang một sự chuyển động tâm lý của người ngồi câu. Cảnh thiên nhiên có vẻ yên bình, nhưng tâm trạng con người lại không hoàn toàn thanh thản. "Tựa gối, ôm cần lâu chẳng được" là một trạng thái cô đơn, tĩnh lặng nhưng lại đầy bất an, dường như người câu cá đang chờ đợi điều gì đó mà không có kết quả, giống như một sự chờ đợi vô vọng. Hình ảnh "Cá đâu đớp động dưới chân bèo" thể hiện sự vắng lặng, không có gì xảy ra như mong đợi, tạo nên sự tuyệt vọng nhẹ nhàng trong tâm trạng của người câu.

Phân tích nghệ thuật: Các hình ảnh trong hai câu thơ cuối thể hiện sự không tương xứng giữa thiên nhiên và tâm trạng con người. Dù thiên nhiên mùa thu đẹp đẽ, yên bình, nhưng tâm trạng của con người lại có sự buồn bã, hiu quạnh. Biện pháp ẩn dụ và tả cảnh ngụ tình thể hiện sâu sắc nội tâm của tác giả: dù thiên nhiên tươi đẹp nhưng lòng người vẫn cô đơn, trống vắng, không có sự giao cảm với thiên nhiên. Đây cũng là một tình trạng phổ biến của con người trong những lúc tự xét lại bản thân, tự cô lập mình, tìm kiếm một chút thanh thản mà không thể đạt được.

Bài thơ "Câu cá mùa thu" của Nguyễn Khuyến là một tác phẩm tiêu biểu của văn học trung đại Việt Nam, thể hiện rõ nét tinh thần thư giãn, tìm về thiên nhiên, cũng như sự trầm tư, suy ngẫm về cuộc sống. Những hình ảnh thiên nhiên trong thơ vừa giản dị, thanh thoát nhưng cũng thấm đẫm tâm trạng con người, thể hiện qua sự đối lập giữa thiên nhiên tĩnh lặng và tâm trạng bất an của tác giả. Bài thơ không chỉ phản ánh sự hòa hợp giữa thiên nhiên và con người, mà còn là sự phản chiếu nỗi buồn, sự cô đơn của tác giả khi đứng trước dòng chảy của thời gian.

Giá trị nghệ thuật của bài thơ không chỉ ở hình ảnh đẹp đẽ, ngôn từ tinh tế mà còn ở tâm trạng sâu sắc mà tác giả khắc họa. Qua đó, bài thơ đã làm sâu sắc thêm những suy tư về cuộc sống, khơi gợi trong mỗi người đọc một cảm nhận sâu sắc về thời gian, thiên nhiên và con người. Đối với bản thân tôi, bài thơ như một lời nhắc nhở về sự bình thản trong tâm hồn, về sự tìm kiếm bình yên trong một thế giới đầy rối ren, và luôn tìm thấy nét đẹp trong từng khoảnh khắc dù là nhỏ nhất.