Tô Hoài có rất nhiều tác phẩm viết về con người và vùng đất Tây Bắc, trong đó Vợ chồng A Phủ là một trong những truyện ngắn tiêu biểu nhất. Vợ chồng A Phủ viết về đôi vợ chồng người H'Mông, về cuộc sống và số phận con người đất Hồng Ngài dưới ách thống trị của cường quyền và thần quyền. Trong tác phẩm này, nhà văn Tô Hoài đã xây dựng thành công hình tượng nhân vật Mị- người phụ nữ bất hạnh bị buộc trở thành người con dâu trừ nợ nhà thống lí.

Theo chân nhà văn bước vào tác phẩm, ta bước vào cuộc sống của Mi - một người con gái của dân tộc H'Mông nơi đây. Mị trước khi về làm dâu nhà thống lý Pá Tra có một cuộc sống rất yên bình như những người con gái khác. Mị xinh đẹp, có tài thổi sáo được nhiều chàng trai ngưỡng mộ. Mị còn là một người con hiếu thảo, một cô gái giỏi lao động.

Đến tuổi cập kê, Mị được rất nhiều chàng trai theo đuổi, không chỉ vì cô rất xinh đẹp, chăm chỉ làm lụng mà còn thổi sáo rất hay "Mị thổi sáo giỏi... Mị uốn chiếc lá trên môi, thổi lá cũng hay như thổi sáo... Bao nhiêu người mê, cứ ngày đêm thổi sáo đi theo Mị hết núi này sang núi khác".

Nhà Mị nghèo, cha mẹ ngày xưa lấy nhau phải vay bạc của nhà thống lý Pá Tra. Đến khi mẹ cô chết, nợ vẫn chưa trả được, vậy nên, Mị đã thay cha mẹ gánh việc nương rẫy để trả nợ cho nhà thống lý. Cô quả là một người con rất hiếu thảo!

Thế nhưng, mỗi năm "phải trả một nương ngô cho người ta" mà bao nhiêu năm vẫn chưa hết nợ, thống lí Pá Tra đã bảo với cha Mị rằng:"cho tao đứa con gái này về làm dâu, thì tao xoá hết nợ cho" và rồi xảy ra sự việc A Sử đến giả làm người yêu Mị bắt Mị về nhà hắn. Mị trở thành "con dâu gạt nợ" của nhà thống lí và bắt đầu những chuỗi ngày khổ cực, đày đọa cả thể xác và tinh thần.

Sau đêm hôm ấy, Mị chính thức trở thành con dâu nhà thống lý Pá Tra. Mang danh là con dâu nhà giàu thế nhưng cuộc sống của Mị lại chẳng khác gì kẻ tôi tớ, cả năm cả tháng Mị phải làm quần quật như con trâu con ngựa trong nhà. Mị phải làm việc không ngơi tay "Tết xong lên núi hái thuốc phiện, giữa năm thì giặt đay, đến mùa đi nương bẻ bắp. Và dù đi hái củi, bung ngô, lúc nào cũng gài một bó đay trong cánh tay để tưới sợi", "con ngựa con trâu làm có lúc, đêm còn được đứng gãi chân, nhai cỏ, đàn bà con gái nhà này vùi vào việc cả ngày lẫn đêm".

Cuộc sống đày đọa về thể xác quanh năm suốt tháng khiến Mị trở nên lầm lũi "mị tưởng mình cũng là con trâu, mình cũng là con ngựa", "ở lâu trong khổ, Mị quen khổ rồi". Cùng với sự áp bức về tinh thần đã biến Mị từ một cô gái xinh đẹp, yêu đời trở nên chai lì về cảm xúc. Từ ngày bị A Sử bắt về "cúng trình ma", Mị đã cay đắng nghĩ rằng mình đã trở thành người nhà thống lí "Ta là thân đàn bà, nó đã bắt về trình ma rồi, chỉ còn biết đợi ngày rũ xương ở đây thôi". Chế độ thần quyền tại Hồng Ngài đã gián tiếp đẩy một cô gái như Mị trở nên tê liệt, trở thành một người không còn suy nghĩ, sức sống hay cảm xúc.

Không chỉ thế, Mị còn là nạn nhân của chế độ cường quyền tàn ác mà đại diện ở đây là cha con thống lí Pá Tra, chúng đã cướp đi tất cả hạnh phúc, tình yêu của cuộc đời Mị, biến Mị trở thành một kẻ nô lệ không công cho nhà hắn.

Còn A Sử, Mị mang danh là vợ của hắn, thế nhưng, hắn đối xử với cô chẳng khác gì một kẻ người ở, một người nô lệ, bởi hắn chưa từng cho Mị đi chơi dù là mùa xuân lễ hội "chẳng năm nào A Sử cho Mị đi chơi Tết". Trong đêm tình mùa xuân, khi tiếng sáo réo rắt cất lên ở nẻo xa, tâm hồn Mị chợt dạt dào những kỉ niệm về ngày trước, khi cô còn được sống trong tự do và hạnh phúc. Mị uống rượu và muốn được đi chơi Tết "Mị còn trẻ. Mị muốn đi chơi", thế nhưng, A Sử khi biết được ý định của Mị, đã tàn nhẫn "xách một thúng sợi đay ra trói Mị vào cột nhà", "quấn luôn tóc Mị lên cột, Mị không cúi, không nghiêng đầu được nữa".

Mị sống trong nhà thống lý bị tước đoạt sự tự do, tước đoạt của niềm vui, tình yêu và hạnh phúc của đời Mị. Nỗi đau đớn về thể xác và tinh thần đã khiến Mị trở nên tê liệt, trở nên chai lì cảm xúc, trở thành một cái xác không hồn "Mị cúi mặt, không nghĩ ngợi nữa", "Mị càng không nói, lùi lũi như con rùa nuôi trong xó cửa. Ở buồng Mị nằm, kín mít, có một chiếc cửa sổ một lỗ vuông ấy mà trông ra. Đến bao giờ chết thì thôi".

Năm tháng ở nhà thống lí, Mị không còn thấy khổ, không còn biết đau nữa, cũng không còn biết tự do là gì, yêu thương là gì. Và cái buồng nơi Mị nằm trở thành cái địa ngục trần gian giam giữ không chỉ thể xác mà còn là tâm hồn của Mị, mà Mị nghĩ phải đến lúc chết, cô mới được giải thoát.

Cực khổ là thế, bị đàn áp, áp bức đến tê liệt là thế, những tưởng tất cả khát vọng sống, khát vọng hạnh phúc của Mị đã bị vùi dập, dập tắt hết. Nhưng không, cái sức sống ấy nó ẩn mình tiềm tàng trong con người Mị và chợt bùng cháy lên thật mạnh mẽ trong đêm tình mùa xuân và trong đêm Mị giải cứu A Phủ.

Khi tiếng sáo gọi bạn trong đêm hội mùa xuân Hồng Ngài cất lên cùng với tiếng người cười nói, tiếng kèn, tiếng pao, lòng Mị đã dập dìu. Mị uống rượu để được say, để được quên đi nhưng "lòng Mị đang sống về ngày trước, tai văng vẳng tiếng sáo gọi bạn đầu làng". Tiếng sáo ấy như đánh thức cái khát khao tự do đang ngủ vùi trong sâu thẳm Mị sống dậy để Mị chợt thấy "phơi phới trở lại, trong lòng đột nhiên vui như những đêm Tết ngày trước". Mị nhận ra rằng "Mị vẫn còn trẻ. Mị muốn đi chơi".

Đây là khát vọng sống và sự phản kháng đầu tiên của Mị từ khi bước chân vào nhà thống lý. Mị muốn được tự do, muốn được giải thoát "Nếu có nắm lá ngón trong tay lúc này, Mị sẽ ăn cho chết ngay, chứ không buồn nhớ lại nữa".

Khát vọng sống, khát vọng tự do cứ theo tiếng sáo dập dìu bay đến bên Mị "trong đầu Mị đang dập dờn tiếng sáo", và Mị muốn được ra ngoài, muốn được đi chơi như "bao nhiêu người có chồng" khác. Vậy nên, "Mị quấn tóc lại. Mị với tay lấy cái váy hoa vắt phía trong vách" để chuẩn bị đi chơi.

Ý thức cuộc sống đã trở về với Mị rồi! Khao khát sống, tự do, vui tươi bùng cháy mạnh mẽ trong lòng Mị. Dù bị A Sử bắt đứng trói cột không cho đi chơi, nhưng tâm hồn cô đã thoát lên, đi theo những tiếng sáo gọi bạn rồi "Trong bóng tối, Mị đứng im, như không biết mình đang bị trói. Hơi rượu còn nồng nàn, mị nghe thấy tiếng sáo đưa Mị đi theo những cuộc chơi".

Tiếng sáo ngày xuân đã đánh thức khát vọng sống tiềm tàng trong con người Mị. Tiếng sáo đã làm nó bùng cháy lên thật mãnh liệt, đã thôi thúc Mị có những phản kháng đầu tiên của một con người có xúc cảm. Tiếng sáo ấy cũng đã thổi bùng lên khát vọng tự do trong cô, đánh thức cảm xúc, ý thức về cuộc sống trong con người cô "Mị thổn thức nghĩ mình không bằng con ngựa".

Thế nhưng, sau đêm tình đó, Mị lại trở về những ngày trước, lại sống vô hồn, lầm lũi như "con rùa nuôi trong xó cửa". Liệu có ai nghĩ rằng Mị sẽ có ngày vùng lên mà thoát khỏi sự áp bức, thoát khỏi địa ngục trần gian này chăng?

Sự kiện A Phủ đánh mất bò, bị đánh rồi bị trói đứng vào cột làm xôn xao cả bản. Thế nhưng, điều đó dường như chẳng làm ảnh hưởng gì tới Mi và cuộc sống của cô. Cô vẫn lầm lũi như thế, "thản nhiên thổi lửa, hơ tay" như mọi ngày. Nếu A Phủ là cái xác chết đứng chết ở đấy, cũng thế thôi". Mị không có xúc cảm, không còn thương xót cho một con người đau khổ, đáng thương như thế bởi cảm xúc trong cô đã chai lì, đã tê liệt rồi!

Thế nhưng, cảm xúc trong Mị chợt ùa về chỉ khi Mị nhìn thấy "dòng nước mắt lấp lánh bò xuống hai hõm má đã xám đen" của A Phủ. Mị chợt nhớ về đêm tình năm trước, khi cô cũng bị A Sử bắt trói đứng như thế "nước mắt chảy xuống miệng, xuống cổ, không biết lau đi được". Một cảm giác thương xót chợt len lỏi cháy lên trong lòng cô. Mị thương cảm cho số phận của A Phủ, cô đồng cảm bởi cô biết sự đau đớn mà A Phủ đang phải trải qua "Trời ơi, nó bắt trói đứng người ta đến chết. Nó bắt mình chết cũng thôi. ... chúng nó thật độc ác. Chỉ đêm mai là người kia phải chết, chết đau, chết đói, chết rét, phải chết... Người kia việc gì phải chết".

Mị thương cảm cho A Phủ, cô miên man trong dòng nghĩ ngợi, cô nghĩ A Phủ biết đâu có thể trốn được và thống lí Pá Tra sẽ cho rằng cô là người thả A Phủ đi rồi "Mị liền phải trói thay vào đấy. Mị chết trên cái cọc ấy". Nỗi sợ hãi bùng lên trong lòng cô, thế nhưng, sự thương xót và đồng cảm đã chiến thắng sự sợ hãi, cô "rón rén bước lại", "rút con dao nhỏ cắt lúa, cắt nút dây mây", "gỡ hết dây trói trên người A Phủ" và "thì thào được một tiếng: Đi đi". Mị đã giải thoát cho A Phủ, cho một con người bị áp bức như Mị được trở lại với tự do.

Thế nhưng, khi nghe tiếng bước chân của A Phủ "quật sức vùng lên, chạy", "mị đứng lặng trong bóng tối". Khát vọng sống chợt bùng lên mạnh mẽ trong lòng cô, thôi thúc bước chân cô chạy "băng đi" theo A Phủ. Mị sợ cái chết, Mị muốn được sống, Mị muốn được tự do và hạnh phúc, vậy nên Mị đã băng theo A Phủ và "thở trong hơi gió thốc lạnh buốt: A Phủ cho ... ở đây chết mất".

Mị đã chạy thoát khỏi địa ngục trần gian giam cầm thể xác và tâm hồn Mị, thoát khỏi những áp bức nô lệ của những kẻ cầm quyền. Hai con người đau khổ dìu nhau bước đi trong bóng tối, băng qua rừng trong đêm lạnh. Hành động cắt dây trói giải thoát cho A Phủ của Mị, cũng là hành động cắt dây trói giải thoát cho chính bản thân mình của cô, thoát khỏi kiếp sống đày đọa, khổ cực. Chính khát vọng sống, tự do đã giúp cô làm được điều đó.

Tô Hoài đã rất thành công khi xây dựng hình tượng nhân vật Mị, đặc biệt là khi miêu tả những diễn biến tâm lý phức tạp của cô. Ông đã dẫn dắt cho người đọc thấy tâm lý của Mị từ những ngày cô còn được tự do đến khi bị đày đọa trong nhà thống lý rồi đến khi vùng lên giải thoát cho bản thân. Tất cả đều được miêu tả rất xuất sắc. Ông còn tái hiện được những phong tục của con người ở vùng núi Tây Bắc rất chân thực.

Tình huống truyện được xây dựng rất đặc sắc, là bức tranh sống động về chế độ cầm quyền tàn bạo, độc ác của vùng núi Tây Bắc. Nhưng qua đó, làm hiện lên khát vọng sống mạnh mẽ, tiềm tàng của những con người nơi đây.

Nhà văn đã xây dựng hình tượng nhân vật Mị vô cùng xuất sắc. Không chỉ mang tới bức tranh về cuộc sống bị áp bức của những số phận con người nhỏ bé vùng Tây Bắc mà còn vạch trần bộ mặt ác độc của bọn cầm quyền ở đó. Đồng thời Tô Hoài cũng phát hiện ra những phẩm chất cao đẹp và sức sống tiềm tàng của những con người nơi đây. Giá trị nhân đạo và giá trị hiện thực đều được tái hiện rất xuất sắc thông qua hình tượng nhân vật Mị.

Nhân vật Mị trong tác phẩm Vợ chồng A Phủ của nhà văn Tô Hoài là một hình ảnh điển hình của người dân tộc miền núi Tây Bắc khi phải chịu sự áp bức bóc lột tàn ác của giai cấp phong kiến. Đặc biệt trong đoạn văn mở đầu hình ảnh này được khắc họa rõ nét nhất: “Ai ở xa về, có việc vào nhà thống lí Pá Tra thường trông thấy có một cô con gái ngồi quay sợi gai bên tảng đá trước cửa, cạnh tàu ngựa… Mị vừa bước ra, lập tức có mấy người choàng đến, nhét áo vào miệng Mị rồi bịt mắt, cõng Mị đi.”

Giọng văn đượm buồn mở đầu tác phẩm đã miêu tả rõ nét chân dung người con dâu gắn nợ – Mị của nhà thống lí Pá Tra. Mị xuất hiện với sự u uất và cô đơn giữa đông vui nhộn nhịp của nhà thống lí.

Mị chỉ ngồi lặng im “Quay sợi gai bên tảng đá trước cửa, cạnh tàu ngựa”. Việc quay sợi của cô gái không có gì à quá nặng nề nhưng lại mang lại cảm giác rất nặng nề, u tối và không có sức sống. Nhà văn tiếp tục nhìn nhân vật cận cảnh: “Lúc nào cũng vậy, dù quay sợi, thái cỏ ngựa, dệt vải, chẻ củi hay đi cõng nước dưới khe suối lên, cô ấy cũng cúi mặt, mặt buồn rười rượi.”  Nhân vật Mị được miêu tả với vẻ mặt “cúi” xuống và “buồn rười rượi”. Trên khuôn mặt là sự buồn tủi, lạnh lẽo, thậm chí là sự vô cảm của tâm hồn.

Trong những câu văn tiếp theo: “nhà Pá Tra làm thống lí, ăn của dân nhiều, đồn Tây lại cho muối về bán, giàu lắm, nhà có nhiều nương, nhiều bạc, nhiều thuốc phiện nhất làng. Thế thì con gái nó còn bao giờ phải xem cái khổ mà biết khổ, mà buồn. Nhưng rồi hỏi ra mới rõ cô ấy không phải là con gái nhà Pá Tra: Cô ấy là vợ A Sử, con trai thống lí Pá Tra“, Như vậy có thể thấy tác giả giả sử dụng hình ảnh đối lập để làm nổi bật lên hình ảnh của nhân vật Mị. Trái ngược với sự giàu có, tấp nập trong nhà thống lí là sự cô độc, lẻ loi của Mị. Cách giới thiệu nhân vật của tác giả khiến cho người đọc muốn biết vì sao Mị lại có khuôn mặt u uất ấy

Từ đó tác giả dẫn dắt người đọc về quá khứ của Mị. Mị lấy A Sử vì món nợ truyền kiếp từ đời bố mẹ Mị. Thâm chí kể cả mẹ Mị chết, nợ thì vẫn còn. Và cái nợ ấy đã đè lên vai Mị kiến Mị về làm dâu gạt nợ.

Và đứng trước tình cảnh ấyMị đã phản kháng: “Con nay đã biết cuốc nương làm ngô, con phải làm nương ngô giả nợ thay cho bố. Bố đừng bán con cho nhà giàu.” Có phải Mị phần nào thấu hiểu cảnh cơ cực của kiếp làm dâu nhà giàu chăng?. Câu nói ấy của nhân vật Mị thể hiện tinh thần phản kháng và niềm khát khao cuộc sống tự do. Mị chấp nhận làm nương cực nhọc còn hơn làm dâu con, buộc mình vào kiếp nô lệ. Đó là lựa chọn đúng đắn của con người ý thức được giá trị của tình yêu, cuộc sống.

Tuy nhiên, sự phản kháng của nhân vật Mị là vô ích. Trong không khí khung cảnh mùa xuân tưng bừng thì tai họa ập đến với Mị. Đêm hôm ấy, Mị nghe “tiếng gõ vách hò hẹn của người yêu. Mị hồi hộp lặng lẽ quơ tay lên thì gặp hai ngón tay lách vào khe gỗ, sờ một ngón tay thấy có đeo nhẫn. Người yêu của Mị thường đeo nhẫn ngón tay ấy. Mị bèn nhấc tấm vách gỗ. Một bàn tay dắt Mị bước ra.” Đoạn văn cho thấy, trái tim Mị cũng bồi hồi nhịp đập của tình yêu.Tuy nhiên đó lại là cái bẫy của những kẻ muốn bắt nàng về ngựa trâu cho chúng. Mị buộc phải làm dâu nhà thống lí “không thể nào khác được”.

Nhân vật Mị không chỉ là nạn nhân của vấn nạn cho vay lãi, mà còn là nạn nhân của hủ tục “cướp vợ” tồn tại bao đời ở miền núi Tây Bắc. Mị trở thành “con dâu gạt nợ” nhà thống lí nhưng thân phận chắc khác gì kẻ ở. Mị bị bóc lột về thể xác lẫn tinh thần, từ một cô gái yêu đời, trở thành một người đàn bà vô hồn.

Đoạn trích được tác giả sử dụng nghệ thuật trần thuật, ngôn ngữ kể chuyện mang phong vị miền núi. Nhân vật Mị không chỉ được miêu tả  qua dáng vẻ, hành động mà còn được khắc nét bởi những đồ vật, sự vật đầy sức gợi. Điểm nhìn của câu chuyện từ xa đến tiến gần sau đó đi sâu vào bên trong nhân vật.

Đây không chỉ là câu chuyện của riêng Mị mà còn là câu chuyện của những con người lao động vùng Tây Bắc. Ở nơi đó, giai cấp thống trị luôn đọa đày thể xác lẫn tinh thần của những con người ấy. Không những vậy, người đọc còn cảm nhận sự cảm thông của nhà văn dành cho Mị và những người dân Tây Bắc nói chung. Đó là tiền đề để nhà văn ca ngợi, khẳng định sức sống, sự phản kháng dữ dội của họ ở phần sau của truyện.