1. Vương triều Hồi giáo Đê-li được thành lập như thế nào?
Cuối thế kỉ XII, đầu thế kỉ XIII, quân xâm lược Hồi giáo từ Trung Á do tướng Quốc vương Gơ-ri lãnh đạo đã tấn công và chinh phục miền Bắc Ấn Độ.
Sau khi Quốc vương Gơ-ri chết (năm 1206), tướng của ông là Quýt-túp-đít Ai-béc (Qutb-ud-din Aibak) đã tự xưng là Quốc vương, chính thức thành lập Vương triều Hồi giáo Đê-li (Delhi Sultanate).
Trung tâm cai trị đặt tại thành Đê-li.
 Tóm lại: Vương triều Đê-li được thành lập nhờ quá trình xâm lược và chinh phục Bắc Ấn Độ của người Hồi giáo, sau đó Aibak lên ngôi lập nên nhà nước mới.

2. Những nét nổi bật về chính trị, kinh tế, xã hội của Ấn Độ thời Đê-li
a. Chính trị
Vương triều Đê-li là một quốc gia quân chủ chuyên chế do các vua Hồi giáo (Sultan) đứng đầu.
Bộ máy cai trị khá chặt chẽ: vua nắm toàn quyền, dưới vua là hệ thống quan lại người Hồi giáo.
Nhà vua thường dùng quân đội mạnh để đàn áp sự chống đối của người Ấn Độ theo đạo Hindu.
 Chính trị chịu ảnh hưởng mạnh của Hồi giáo, quyền lực tập trung vào tay vua.b. Kinh tế
Nông nghiệp vẫn là ngành quan trọng nhất. Nhà nước thu thuế nông nghiệp rất cao.
Một số thành tựu về thủy lợi được xây dựng để phát triển sản xuất.
Thủ công nghiệp (dệt vải, chế tác đá quý, luyện kim, làm đồ da...) khá phát triển.
Ngoại thương mở rộng, buôn bán với các nước Trung Á, Tây Á, thậm chí Đông Nam Á.
 Kinh tế thời Đê-li có bước phát triển nhưng chịu sự kiểm soát chặt của nhà nước.

c. Xã hội
Xã hội phân hóa sâu sắc:

Người Hồi giáo (tầng lớp thống trị) nắm quyền lực và nhiều đặc quyền.
Người Hindu bị phân biệt đối xử, phải nộp thuế nặng.
Sự giao lưu giữa hai nền văn hóa Hồi giáo – Hindu vừa tạo ra sự đa dạng, vừa gây mâu thuẫn tôn giáo.
Tầng lớp nông dân bị bóc lột nặng nề, nhiều cuộc khởi nghĩa xảy ra.
 Xã hội thời Đê-li vừa đa dạng văn hóa, vừa bất bình đẳng sâu sắc.

3. Kết luận
Vương triều Hồi giáo Đê-li được thành lập sau cuộc chinh phục Bắc Ấn Độ của người Hồi giáo và tạo nên một thời kì lịch sử đặc biệt: chính trị tập trung, kinh tế phát triển tương đối, nhưng xã hội mâu thuẫn và phân biệt tôn giáo sâu sắc.

✅ Cách Đê-li Sultanate được thành lập
Sau khi các vương triều cổ trước đó suy yếu, người Hồi giáo gốc Thổ Nhĩ Kỳ — dưới quyền chỉ huy của Qutb-ud-din Aibak — đã tiến vào Bắc Ấn Độ. 
Năm 1206, sau khi vị lãnh đạo Mohammed Ghori mất, Qutb-ud-din Aibak tuyên bố mình là Sultan ở Đê-li và lập nên triều đại nô lệ (còn gọi là Mamluk (Slave) dynasty). Đó được xem là khởi đầu chính thức của Đê-li Sultanate. 
Sau đó, nhiều triều đại kế tiếp như Khalji dynasty, Tughlaq dynasty, Sayyid dynasty, Lodi dynasty lần lượt cai trị, giữ cho Đê-li Sultanate tồn tại khoảng 3 thế kỷ, từ đầu thế kỷ 13 đến đầu thế kỷ 16. 

📌 Những nét nổi bật — Chính trị, kinh tế, xã hội, văn hóa
Lĩnh vực
Những điểm nổi bật
Chính trị & Hành chính
Đê-li Sultanate áp dụng bộ máy trung ương hoá: nhà Sultan đứng đầu, trợ giúp bởi các bộ — tài chính, quân đội, hành chính, tôn giáo… 
Chế độ phân quyền địa phương thông qua hệ thống “iqta” — đất đai và thuế nông nghiệp được giao cho quan lại, để đổi lấy quân dịch và phục vụ nhà nước. 
Kinh tế & Nông nghiệp
Nông nghiệp vẫn giữ vai trò chủ đạo: hệ thống thủy lợi, kênh mương, ruộng đất được quản lý để hỗ trợ sản xuất. 
Hệ thống “iqta” giúp quản lý đất đai & thuế hiệu quả — phần thuế nông sản thường là một phần lớn sản lượng. 
Ngoài ra, nghề thủ công, thương mại cũng phát triển: buôn bán vải vóc, gia vị, đồ thủ công; giao thương với Trung Á và các vùng khác được mở rộng. 
Quân sự & Quản lý đất đai
Đê-li Sultanate duy trì đội quân mạnh: kỵ binh, bộ binh, tăng cường phòng thủ, đồng thời mở rộng lãnh thổ qua các cuộc chinh phạt. 
Quân đội cũng được dùng để bảo vệ an ninh, kiểm soát các vùng đất rộng lớn, đảm bảo thu thuế, duy trì trật tự. 
Văn hóa & Kiến trúc
Thời Sultanate đánh dấu sự giao thoa giữa văn hóa Hồi giáo và văn hóa bản địa Ấn Độ. 
Nhiều công trình kiến trúc — tháp, lâu đài, đền, nhà thờ Hồi giáo — được xây dựng với vòm, mái vòm, cột đá, khắc chữ Hồi giáo, mái vòm, trang trí theo phong cách Ả Rập + Ấn. Ví dụ nổi bật: Qutub Minar — tháp cao nổi bật của Delhi, bắt đầu dựng bởi Qutb-ud-din Aibak. 
Kiến trúc, nghệ thuật và nghi lễ Hồi giáo (ngôn ngữ chính — Persian/ tiếng Hồi giáo ở triều đình) ảnh hưởng mạnh mẽ tới văn hóa Ấn Độ. 
Xã hội & Dân cư
Xã hội thời Sultanate khá đa dạng: có người bản địa (theo Hindu, các tín ngưỡng khác) và người Hồi giáo đến từ Trung Á, Trung Đông, tạo nên sự đa tộc, đa tôn giáo. 
Tầng lớp cai trị chủ yếu là người Hồi giáo; người bản địa (nhất là theo Hindu) thường ở tầng lớp thấp hơn hoặc bị phân biệt, mất nhiều quyền lợi so với người Hồi giáo. 
Sự thay đổi trong quản lý ruộng đất, thuế, và chế độ nô lệ/quân dịch ảnh hưởng lớn tới đời sống dân chúng. 

💡 Nhận xét — Tầm ảnh hưởng lâu dài và di sản
Đê-li Sultanate là “cầu nối” quan trọng đưa văn hóa — kiến trúc — hệ thống hành chính Hồi giáo vào Ấn Độ, góp phần làm thay đổi diện mạo văn hóa và xã hội.
Nhiều di tích, công trình vẫn còn tồn tại đến nay, ghi dấu một thời kỳ giao lưu văn hóa sâu rộng.
Mô hình cai trị tập trung, quản lý đất đai & thuế, quân đội — ảnh hưởng tới cấu trúc chính trị sau này của Ấn Độ.
Cũng từ thời kỳ này, xã hội Ấn Độ bắt đầu xuất hiện tầng lớp mới, thay đổi về thành phần dân cư, tôn giáo — mở đầu cho những thay đổi lớn trong lịch sử Ấn Độ hiện đại.