Nghệ thuật tương phản trong đoạn thơ trên của tác giả Xuân Quỳnh đã tạo nên một tác động mạnh mẽ, làm nổi bật nỗi đau, sự hi sinh và mất mát của nhân vật. Cách sử dụng tương phản giữa những điều đối lập giúp làm rõ thông điệp và tạo ấn tượng sâu sắc đối với người đọc. Cụ thể, tác giả sử dụng các hình ảnh đối lập giữa "con" và những dấu vết mà "con" để lại trong suốt hành trình sống.

- Tương phản giữa "con" và những gì "con có"
“Con nào có gì sau năm tháng đi xa”: Câu thơ mở đầu với câu hỏi mang tính triết lý, khẳng định rằng sau một khoảng thời gian dài, người con không còn gì ngoài những mất mát. Đây là một sự đối lập rõ rệt giữa "con" và những gì "con sở hữu" – sự vô hình của những giá trị vật chất trong hành trình dài, chỉ còn lại dấu vết của sự vất vả.
“Chỉ đôi tay đã bầm nhiều vết cứa”: Hình ảnh đôi tay bị bầm dập do công việc và nỗi vất vả của con người. Điều này đối lập với hình ảnh "con" của thời thơ ấu, nơi không có những dấu vết của sự đau đớn, làm rõ những tổn thương mà con phải chịu đựng trong cuộc sống.
- Tương phản giữa đôi mắt và sự vô cảm
“Chỉ đôi mắt dửng dưng tàn tro bếp lửa”: Hình ảnh đôi mắt "dửng dưng" đối lập với cảm xúc sống động và tràn đầy nhiệt huyết của thời trẻ. Đôi mắt không còn sự long lanh, không còn tình cảm nồng nàn mà thay vào đó là sự mệt mỏi, tàn phai. Điều này thể hiện sự mất mát, sự tàn lụi của một tâm hồn đã bị vùi dập bởi cuộc sống, một hình ảnh rất khác so với sự tươi sáng của ánh mắt khi còn trẻ.
- Tương phản giữa tiếng thở dài và sự mệt mỏi trong bước chân
“Tiếng thở dài trong mỗi bước chân qua”: Hình ảnh “tiếng thở dài” đối lập với sự nhẹ nhàng, vui tươi trong những bước chân của tuổi trẻ, khiến cho tiếng thở dài trở thành biểu tượng của sự mệt mỏi, của nỗi buồn, sự thất vọng. Điều này tạo nên một cảm giác bất lực, không thể tiếp tục vững bước và phải chấp nhận thực tại.
Hiệu quả nghệ thuật của tương phản
Tạo nên sự sâu sắc về nội tâm nhân vật: Các hình ảnh đối lập như "đôi tay bầm" với "con không có gì", "đôi mắt dửng dưng" với "sự vô cảm" hay "tiếng thở dài" với "bước chân" giúp khắc họa rõ nét nội tâm nhân vật. Những mâu thuẫn trong cảm xúc này thể hiện sự khắc nghiệt của cuộc sống, nỗi đau không thể thốt thành lời, đồng thời làm nổi bật quá trình trưởng thành, sự hi sinh và sự mỏi mệt trong hành trình cuộc đời.
Nhấn mạnh sự mất mát và đau khổ: Những sự đối lập không chỉ làm tăng sự mệt mỏi trong từng hành động của nhân vật mà còn nhấn mạnh sự mất mát, tổn thương mà họ phải chịu đựng qua thời gian.
Gợi lên cảm xúc mạnh mẽ cho người đọc: Tác giả đã dùng tương phản để truyền tải thông điệp về sự cạn kiệt của sức sống, cảm giác cô đơn và sự lặng im của nhân vật. Điều này gợi lên sự đồng cảm sâu sắc từ người đọc, khiến họ suy nghĩ về những khó khăn và thử thách mà con người phải đối mặt trong cuộc sống.
Nghệ thuật tương phản trong đoạn thơ đã thành công trong việc khắc họa những mâu thuẫn nội tâm, nỗi đau và sự mất mát của con người qua thời gian. Những đối lập giữa đôi tay, đôi mắt và tiếng thở dài làm tăng thêm chiều sâu cảm xúc, làm nổi bật sự chịu đựng, hi sinh và sự tàn lụi của nhân vật trong cuộc sống.

Đoạn thơ này chứa đựng nghệ thuật tương phản, thể hiện một cách sâu sắc cảm xúc và ý nghĩa của tác phẩm. Để phân tích hiệu quả của nghệ thuật tương phản, ta có thể xem xét các yếu tố chính sau:

1. Tương phản giữa hình ảnh và cảm xúc:
Hình ảnh của sự trở về: "Con nào có gì sau năm tháng đi xa" gợi mở một khung cảnh trở về, nhưng lại mang hơi thở của sự trống rỗng, không có vật chất nào cụ thể để thể hiện thành quả hay kết quả của những tháng ngày vất vả. Điều này tạo ra một cảm xúc buồn bã, thất vọng, vì sự mong đợi thường thấy khi trở về nhà không được đáp ứng.
Đôi tay và vết cứa: Câu "Chỉ đôi tay đã bầm nhiều vết cứa" cho thấy những nỗ lực, công sức đã bỏ ra trong suốt thời gian xa nhà, nhưng lại không mang lại thành quả nào đáng giá. Hình ảnh đôi tay bầm dập biểu thị cho sự hy sinh và vất vả, trái ngược với sự mong đợi về thành tựu từ những cố gắng ấy.
2. Tương phản giữa vẻ ngoài và nội tâm:
Đôi mắt dửng dưng: "Chỉ đôi mắt dửng dưng tàn tro bếp lửa" là một hình ảnh mạnh mẽ thể hiện sự tê liệt của tinh thần. Nghệ thuật tương phản ở đây thể hiện sự khác biệt giữa cái nhìn bên ngoài (có thể tưởng như bình thường) và cảm xúc bên trong đang chất chứa sự trống rỗng, đau thương. Đôi mắt không còn ánh sáng, không còn niềm vui, thể hiện tâm hồn đã mệt mỏi, tổn thương sau những khổ cực.
3. Âm thanh và nhịp điệu:
Tiếng thở dài: "Tiếng thở dài trong mỗi bước chân qua" tạo ra một âm thanh buồn bã, làm nổi bật sự uể oải, mệt mỏi của người trở về. Âm thanh này tương phản với sự ồn ào của cuộc sống, thể hiện nỗi cô đơn và tâm trạng chán chường. Nó như một dấu hiệu của những gì đã mất mát, không thể lấy lại.
4. Ý nghĩa tổng thể:
Nghệ thuật tương phản trong đoạn thơ không chỉ giúp làm nổi bật nỗi buồn, sự mất mát và những hy vọng không thành hiện thực của nhân vật, mà còn tạo ra một không gian nội tâm sâu sắc, khiến người đọc cảm nhận và đồng cảm với những đau thương mà nhân vật trải qua. Sự đối lập giữa ngoại cảnh và nội tâm, giữa những hy vọng và thực tại đắng cay, qua đó thể hiện được một thông điệp sâu sắc về cuộc sống và số phận con người.

Kết luận:
Nghệ thuật tương phản trong đoạn thơ này giúp khắc họa rõ nét tâm trạng của nhân vật và phục vụ cho thông điệp chung của tác phẩm, làm cho nỗi đau, sự vật vã và những hy sinh của con người trong cuộc sống thêm phần sâu sắc và đáng suy ngẫm.