Lịch sử quá trình xác lập chủ quyền và quản lý của Việt Nam đối với quần đảo Hoàng Sa và Trường Sa là một phần quan trọng trong việc khẳng định chủ quyền lãnh thổ của Việt Nam trên Biển Đông. Quá trình này được xác lập từ thời kỳ cổ đại, tiếp tục duy trì qua các triều đại phong kiến cho đến thời kỳ hiện đại. Dưới đây là một tóm tắt về quá trình này, từ thời kỳ trước đến cuối thế kỷ XX, với mốc quan trọng vào năm 2000.

1. Thời kỳ trước thế kỷ XX
Trước thế kỷ XV: Các tài liệu cổ ghi nhận, các nhà thám hiểm và ngư dân Việt Nam đã biết đến và thường xuyên ra khơi đánh bắt hải sản, khảo sát, vẽ bản đồ khu vực Biển Đông, trong đó có quần đảo Hoàng Sa và Trường Sa.
Thế kỷ XV: Dưới thời Lê, các nguồn tài liệu cho thấy chính quyền Việt Nam đã cử các đoàn thuyền đi khảo sát và đánh bắt ở Hoàng Sa. Các thư tịch cổ, đặc biệt là Hoàng Sa đồ và Quyển Nam Hải (biên soạn vào thế kỷ XVII), đều xác nhận sự hiện diện của người Việt trên quần đảo này.
2. Thời kỳ nhà Nguyễn (1802 - 1945)
Thế kỷ XIX: Dưới triều đại nhà Nguyễn, Việt Nam đã thực hiện các biện pháp để xác lập chủ quyền đối với quần đảo Hoàng Sa và Trường Sa. Vào năm 1816, dưới triều vua Gia Long, Việt Nam đã cử các đội ngũ quân đội ra thực hiện việc đo đạc, vẽ bản đồ và xác lập chủ quyền tại các quần đảo này. Một trong những tài liệu chứng minh là việc tuyên cáo của chính phủ nhà Nguyễn về việc quản lý và bảo vệ các đảo này.
Thế kỷ XX: Trong suốt thời kỳ nhà Nguyễn, Hoàng Sa và Trường Sa được quản lý trực tiếp từ tỉnh Quảng Ngãi, và ngư dân Việt Nam đã tiếp tục sử dụng các đảo này làm điểm đánh bắt hải sản.
3. Quá trình từ thế kỷ XX đến năm 2000
Thời kỳ Pháp thuộc (1884 - 1954): Dưới sự kiểm soát của thực dân Pháp, quần đảo Hoàng Sa và Trường Sa vẫn nằm trong phạm vi quản lý của Việt Nam, dù Pháp không trực tiếp quản lý các đảo này. Pháp đã có những tuyên bố về chủ quyền của Việt Nam trên Biển Đông, nhưng sau đó phần lớn đã rút lui trong việc thực thi quyền quản lý.
Sau năm 1954 (Miền Nam và Miền Bắc): Sau khi Hiệp định Genève được ký kết, Việt Nam bị chia cắt thành hai miền: miền Bắc (cộng sản) và miền Nam (chế độ Cộng hòa). Cả hai miền đều khẳng định chủ quyền đối với Hoàng Sa và Trường Sa. Miền Nam đã duy trì quyền kiểm soát quần đảo Hoàng Sa cho đến năm 1974, khi Trung Quốc chiếm giữ bằng vũ lực.
4. Sự kiện quan trọng năm 1974
Chiếm đóng Hoàng Sa: Vào tháng 1 năm 1974, Trung Quốc đã sử dụng vũ lực chiếm đóng quần đảo Hoàng Sa, một sự kiện mà Việt Nam (Miền Nam) lúc bấy giờ phản đối mạnh mẽ. Sự kiện này khiến Hoàng Sa rơi vào tay Trung Quốc, trong khi Việt Nam Cộng hòa vẫn duy trì sự kiểm soát đối với Trường Sa.
5. Sau năm 1975 – Thống nhất đất nước
Việt Nam thống nhất (1975): Sau khi đất nước Việt Nam thống nhất vào năm 1975, Chính phủ Việt Nam Cộng hòa cũ tiếp tục khẳng định chủ quyền đối với các quần đảo. Đến thập niên 1980, Việt Nam đã bắt đầu triển khai các biện pháp xây dựng, phát triển và bảo vệ các đảo thuộc Trường Sa, với sự hỗ trợ từ quân đội và ngư dân.
6. Từ 2000 đến nay
Năm 2000 và các giai đoạn tiếp theo: Chính phủ Việt Nam tiếp tục khẳng định chủ quyền đối với quần đảo Hoàng Sa và Trường Sa. Việt Nam đã có các bước pháp lý để bảo vệ chủ quyền của mình, bao gồm việc đệ trình các chứng cứ và hồ sơ lên Liên hợp quốc và các tổ chức quốc tế. Ngoài ra, Việt Nam cũng triển khai các hoạt động xây dựng, bảo vệ môi trường và phát triển các cơ sở hạ tầng trên các đảo Trường Sa.
Quá trình xác lập và quản lý chủ quyền của Việt Nam đối với quần đảo Hoàng Sa và Trường Sa kéo dài qua nhiều thế kỷ, từ thời kỳ các triều đại phong kiến cho đến ngày nay. Trong suốt lịch sử, Việt Nam đã có những hành động khẳng định chủ quyền hợp pháp, dù gặp phải những thách thức từ các quốc gia khác. Việc duy trì và bảo vệ chủ quyền của Việt Nam đối với hai quần đảo này tiếp tục là một vấn đề quan trọng trong chính sách đối ngoại và an ninh quốc gia.

- Giai đoạn từ thế kỉ XVII đến trước năm 1884:

+ Từ thế kỉ XVII, chúa Nguyễn đã cho lập hải đội Hoàng Sa (sau này lập thêm đội Bắc Hải) để thực hiện các nhiệm vụ: khai thác sản vật, thu lượm hàng hóa từ tàu thuyền bị đắm và kiểm soát, thực thi chủ quyền ở quần đảo Hoàng Sa và quần đảo Trường Sa.

+ Hoạt động của các hải đội Hoàng Sa và Bắc Hải tiếp tục được duy trì dưới thời Tây Sơn. + Dưới triều Nguyễn, các đội Hoàng Sa, Bắc Hải đã được tái lập (1803). Thời vua Minh Mạng (1820 - 1841), hoạt động xác lập chủ quyền ở quần đảo Hoàng Sa và quần đảo Trường Sa đã diễn ra với các hình thức và biện pháp như: kiểm tra, kiểm soát, khai thác sản vật biển, tổ chức thu thuế và cứu hộ tàu bị nạn, khảo sát đo vẽ bản đồ, dựng miếu thờ, lập bia chủ quyền,...

- Giai đoạn từ năm 1884 đến năm 1954:

+ Từ năm 1884 đến năm 1945, chính quyền thuộc địa Pháp đại diện quyền lợi của Việt Nam trong quan hệ đối ngoại, luôn khẳng định chủ quyền của Việt Nam đối với quần đảo Hoàng Sa và quần đảo Trường Sa, thông qua một số hoạt động như: dựng cột mốc chủ quyền, xây dựng hải đăng, trạm khí tượng, trạm vô tuyến điện và thực hiện nhiều cuộc khảo sát khoa học,…

+ Sau Chiến tranh thế giới thứ hai (1945), Chính phủ Pháp tiếp tục thực hiện quyền quản lí đối với quần đảo Hoàng Sa và quần đảo Trường Sa.

+ Theo Hiệp định Ê-ly-dê ngày 8/3/1949, Pháp bắt đầu quá trình chuyển giao quyền kiểm soát hai quần đảo này cho Chính phủ Quốc gia Việt Nam do Bảo Đại đứng đầu.

- Giai đoạn từ năm 1954 đến năm 1975:

+ Sau khi Pháp rút khỏi Đông Dương theo thoả thuận của Hiệp định Giơnevơ năm 1954, quần đảo Hoàng Sa và quần đảo Trường Sa được đặt dưới sự quản lí của chính quyền Việt Nam Cộng hòa.

+ Chính quyền Việt Nam Cộng hòa đã liên tục thực thi chủ quyền của Việt Nam ở 2 quần đảo này thông qua việc: ban hành các văn bản hành chính nhà nước; cử quân đồn trú, dựng bia chủ quyền, treo cờ trên các đảo chính…

+ Trong giai đoạn 1954 - 1975, về mặt hành chính, quần đảo Hoàng Sa thuộc tỉnh Quảng Nam và quần đảo Trường Sa thuộc tỉnh Tuy Phước (tỉnh Bà Rịa – Vũng Tàu ngày nay).

- Giai đoạn từ năm 1975 đến nay:

+ Tháng 4/1975, lực lượng hải quân Quân Giải phóng miền Nam Việt Nam phối hợp cùng lực lượng đặc công Quân khu 5 tiến hành giải phóng quần đảo Trường Sa.

+ Sau Chiến dịch Hồ Chí Minh năm 1975, nhà nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa (từ năm 1976 là Nhà nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam) thực hiện quyền quản lí hành chính và đấu tranh về pháp lí, ngoại giao để khẳng định chủ quyền của Việt Nam đối với quần đảo Hoàng Sa và quần đảo Trường Sa.