I. MỞ ĐẦU
1. Lý do chọn đề tài
Người Ê Đê là một trong những dân tộc bản địa thuộc nhóm Môn-Khmer, sinh sống chủ yếu ở khu vực Tây Nguyên, đặc biệt là ở các tỉnh Đắk Lắk, Gia Lai, Kon Tum và Lâm Đồng. Phong tục tập quán của người Ê Đê được hình thành qua hàng nghìn năm lịch sử, mang đậm dấu ấn văn hóa đặc sắc và có sự gắn bó mật thiết với thiên nhiên, tôn thờ các thần linh, tổ tiên. Việc nghiên cứu phong tục tập quán của người Ê Đê không chỉ giúp hiểu rõ hơn về nền văn hóa của họ mà còn góp phần bảo tồn và phát huy các giá trị văn hóa truyền thống trong bối cảnh xã hội hiện đại.

2. Mục đích nghiên cứu
Mục đích của nghiên cứu này là tìm hiểu và phân tích các phong tục tập quán tiêu biểu của người Ê Đê, đặc biệt là trong các lĩnh vực như tín ngưỡng, lễ hội, cưới hỏi, tang lễ, và các hoạt động sinh hoạt hàng ngày, nhằm làm rõ nét đặc sắc văn hóa của họ và sự ảnh hưởng của những phong tục này đến đời sống cộng đồng.

3. Phương pháp nghiên cứu
Nghiên cứu sử dụng phương pháp thu thập dữ liệu từ các nguồn tài liệu, sách báo, các nghiên cứu khoa học đã công bố về người Ê Đê. Ngoài ra, phương pháp phỏng vấn, khảo sát thực địa và quan sát trực tiếp cũng được áp dụng để thu thập thông tin từ người dân Ê Đê và các chuyên gia văn hóa.

II. NỘI DUNG
1. Phong tục tập quán trong tín ngưỡng và lễ hội

Người Ê Đê có một hệ thống tín ngưỡng phong phú, gắn liền với các yếu tố tự nhiên như đất, trời, nước, và các thần linh. Tín ngưỡng của người Ê Đê chủ yếu là thờ cúng tổ tiên và các vị thần bảo vệ. Lễ cúng thần linh là một phần quan trọng trong đời sống tinh thần của cộng đồng Ê Đê, đặc biệt là lễ cúng Mừng Lúa Mới. Đây là dịp để người Ê Đê tỏ lòng biết ơn với thần linh, cầu mong mùa màng bội thu và sức khỏe cho mọi người.

Lễ cúng Mừng Lúa Mới
Lễ cúng này thường được tổ chức vào cuối năm, khi mùa màng đã thu hoạch xong. Người Ê Đê sẽ chuẩn bị các lễ vật như gà, lợn, và các loại hoa quả tươi ngon. Các nghi lễ cúng được tổ chức tại nhà rông, nơi có sự tham gia của các già làng, trưởng tộc và toàn thể cộng đồng. Trong lễ cúng, người dân cầu mong cho một năm mới bình an, mùa màng tươi tốt, và sức khỏe dồi dào cho tất cả mọi người.

2. Phong tục cưới hỏi

Cưới hỏi của người Ê Đê cũng có những đặc trưng riêng biệt, phản ánh tính cộng đồng và sự gắn bó giữa gia đình hai bên. Lễ cưới của người Ê Đê không chỉ là sự kiện của hai người yêu nhau mà là sự kiện của cả dòng tộc, thể hiện sự gắn kết bền vững giữa các gia đình.

Quá trình tổ chức lễ cưới
Thông thường, lễ cưới của người Ê Đê diễn ra qua nhiều bước, từ việc lựa chọn người bạn đời đến các nghi lễ chính thức. Bước đầu tiên là việc gia đình nhà trai đến nhà gái để thưa chuyện cưới xin, thông qua đó gia đình nhà gái có thể quyết định có đồng ý hay không. Nếu được chấp thuận, một số lễ vật như trâu, bò, gà sẽ được gia đình nhà trai mang đến làm quà cưới. Sau đó, lễ cưới chính thức diễn ra với các nghi thức cúng thần linh, cầu cho đôi tân lang, tân nương hạnh phúc, và gia đình hai bên được bình an, thịnh vượng.

3. Phong tục tang lễ

Tang lễ của người Ê Đê cũng mang đậm tính cộng đồng, với nhiều nghi thức tôn kính đối với người đã khuất. Lễ tang được tổ chức với sự tham gia của cả gia đình và cộng đồng, nhằm tiễn đưa người chết về với tổ tiên và các thần linh. Một trong những nghi lễ quan trọng là lễ "cúng cơm", trong đó gia đình sẽ chuẩn bị mâm cơm, rượu và các lễ vật để cúng thần linh, mong tổ tiên phù hộ cho linh hồn người quá cố.

4. Các phong tục sinh hoạt hàng ngày

Ngoài các lễ hội, tín ngưỡng, cưới hỏi hay tang lễ, người Ê Đê cũng có những phong tục sinh hoạt hàng ngày rất đặc trưng. Trong đó, một trong những nét văn hóa tiêu biểu là việc xây dựng nhà rông. Nhà rông không chỉ là nơi sinh hoạt cộng đồng mà còn là biểu tượng của sự đoàn kết và gắn bó trong làng. Người Ê Đê còn có truyền thống uống rượu cần trong các dịp lễ hội, là hình thức giao lưu, gắn kết cộng đồng.

Người Ê Đê cũng rất coi trọng việc chăm sóc mùa màng, đặc biệt là trồng lúa. Công việc này không chỉ là phương tiện sinh sống mà còn là một phần không thể thiếu trong đời sống tinh thần của người Ê Đê. Mỗi vụ mùa gặt hái, họ lại tổ chức các lễ cúng Mừng Lúa Mới để tôn vinh và cảm tạ đất trời.

III. KẾT LUẬN
Những phong tục tập quán của người Ê Đê là những giá trị văn hóa đặc sắc, phản ánh sự gắn bó mật thiết của con người với thiên nhiên, tổ tiên và cộng đồng. Các lễ hội, tín ngưỡng, nghi lễ cưới hỏi, tang lễ của người Ê Đê không chỉ thể hiện sự kính trọng đối với các yếu tố siêu nhiên mà còn là minh chứng cho sự đoàn kết, sẻ chia trong cộng đồng. Tuy nhiên, với sự phát triển của xã hội hiện đại, những phong tục này đang dần bị mai một, vì vậy cần có sự bảo tồn và phát huy để thế hệ sau có thể hiểu và trân trọng những giá trị văn hóa quý báu này.

Việc nghiên cứu và tìm hiểu về phong tục tập quán của người Ê Đê không chỉ giúp bảo tồn di sản văn hóa dân tộc mà còn giúp nâng cao nhận thức của cộng đồng về tầm quan trọng của việc giữ gìn những nét đẹp truyền thống. Hy vọng rằng, với sự quan tâm và hỗ trợ từ các cơ quan chức năng và cộng đồng, phong tục tập quán của người Ê Đê sẽ luôn được bảo vệ và phát huy trong tương lai.

IV. TÀI LIỆU THAM KHẢO
Nguyễn Hồng Dương (2015), Phong tục tập quán của các dân tộc Tây Nguyên, NXB Văn hóa Dân tộc.
Phạm Quỳnh (2017), Người Ê Đê: Văn hóa và phong tục, NXB Chính trị Quốc gia.
Hội đồng Lý luận Chính trị Trung ương (2018), Văn hóa các dân tộc thiểu số Tây Nguyên, NXB Thế giới.

Báo cáo này cung cấp cái nhìn tổng quan về những phong tục, tập quán của người Ê Đê, từ đó giúp bảo tồn và gìn giữ những giá trị văn hóa đặc trưng của dân tộc này.
 
 
 
 
 

1. Đặt vấn đề:

Sử thi Đăm Săn là một trong những tác phẩm sử thi tiêu biểu nhất được sáng tạo bởi trí tưởng tượng phong phú, lãng mạn của đồng bào Ê-đê, là bức tranh phản ánh lịch sử văn hoá của đồng bào Tây Nguyên

2. Giải quyết vấn đề

a. Đặc điểm đời sống của người Ê-đê

- Nơi ở: Ngôi nhà là điểm nổi bật trong giá trị văn hóa vật chất của người Ê đê:

+ Ngôi nhà được miêu tả trong sử thi

+ Ngôi nhà trong sinh hoạt của người Ê-đê

- Ẩm thực: sự hòa trộn, tinh tế của thảo dược, gia vị và thực phẩm tươi sống với những phong cách nấu nướng đặc biệt

+ Ẩm thực trong sử thi

+ Ẩm thực trong phong tục tập quán đời thường

- Trang phục: dân tộc Ê Đê lại tạo được sức hút mạnh mẽ với những bộ y phục độc đáo và mới lạ.

+ Trang phục của các nhân vật trong sử thi

+ Trang phục của người Ê-đê trong sinh hoạt

- Phương tiện vận chuyển

+ Các phương tiện đi lại, vận chuyển trong sử thi

+ Các phương tiện đi lại, vận chuyển

b. Đặc điểm văn hóa của người Ê-đê:

- Trang phục, nhà ở truyền thống

- Chế độ gia đinh, tôn giáo

- Các lễ hội, hoạt động văn hóa

3. Kết luận

Người Ê đê ở Đắk Lắc có đời sống vật chất và tinh thần rất đặc sắc. Chính những giá trị văn hóa truyền thống của người Ê đê đã tạo nên những nét đặc trưng văn hóa của vùng đất Tây Nguyên, tạo nên nét khác biệt trong văn hóa so với các vùng văn hóa khác. Những nét văn hóa phong phú và đa dạng của người dân tộc Ê đê đã thực sự đóng góp những tri thức văn hóa lịch sử quý giá vào kho tàng văn học sử thi nói riêng và văn học Việt Nam nói chung 

4. Tài liệu tham khảo

3. Viết 

Viết bài theo dàn ý đã lập.  

Bài viết tham khảo: 

Đăm Săn là tác phẩm sử thi kinh điển của Việt Nam, chiếm vị trí, vai trò quan trọng trong tiến trình phát triển của nền văn học nước nhà. Thiên sử thi không chỉ miêu tả những chiến oanh liệt, phản ánh thực tế những khát vọng anh hùng của con người Ê-đê mà còn mở ra bản sắc văn hóa dân tộc đậm đà của người Ê-đê qua những chi tiết trong truyện. Cho đến nay đã có nhiều nhà nghiên cứu tìm hiểu về sử thi này. Những nhà nghiên cứu người Pháp đã có công lớn trong việc sưu tầm, dịch thuật và công bố sử thi Đăm Săn đầu tiên trên thế giới. Sau đó, vào năm 1957, tác giả Đào Tử Chí đã dịch tác phẩm Đăm Săn từ tiếng Pháp ra tiếng Việt, công bố trên Tạp chí Văn nghệ với tên gọi: Bài ca chàng Đăm Săn. Khi sử thi Đăm Săn được dịch ra tiếng Việt, công cuộc nghiên cứu tác phẩm này được chú ý nhiều hơn. Nhìn chung, các tác giả đều giành sự quan tâm cho sử thi Đăm Săn và đạt được những kết quả tự hào. Tuy nhiên, sử thi Đăm Săn còn khai thác được vẻ đẹp văn hóa Ê-đê qua sử thi Đăm Săn, góp thêm điểm nhìn mới mẻ về bản sắc văn hóa cộng đồng người Ê-đê nói chung và sử thi Đăm Săn nói riêng.

Trước tiên, có thể thấy, ngôi nhà là điểm nổi bật trong giá trị văn hóa vật chất của người Ê-đê. Trong sử thi Đăm Săn, ngôi nhà của người anh hùng Đăm Săn được miêu tả rất kỹ: “nhà chàng Đăm Săn dài đến nỗi tiếng chiêng đánh đằng trước nhà, người đứng sau nhà không nghe thấy. Mái hiên nhà chàng con chim bay mỏi cánh mới hết”. Nhà của Đăm Săn có những “chiếc khiên chói lọi như đèn đuốc”, “vải sợi nặng trĩu làm cong các sào phơi. Thịt bò thịt trâu treo đầy xung quanh”, “bát đĩa bằng đồng để khắp sàn nhà” (2). Người Ê đê thường cất nhiều đồ dùng ở trong nhà, đặc biệt ở gian khách, ví dụ như ché rượu cần, cồng chiêng, nồi đồng, thịt trâu bò... vì đây là những tài sản giá trị, thể hiện sự giàu có. Ngôi nhà ấy không chỉ là không gian sống mà còn là nơi gắn kết bao thế hệ dòng tộc người Ê đê, nơi đánh dấu sự phồn thịnh, hùng cường của bộ tộc, bộ lạc. Thực tế nhà ở của người Ê-đê cũng chia không gian nội thất làm hai phần theo chiều dọc, phần phòng khách vừa là nơi sinh hoạt vừa là nơi gắn kết cả đại gia đình. Phần cuối thì dành cho các cặp hôn nhân ở trong từng buồng có vách ngăn. Những ngôi nhà dài không chỉ là biểu tượng vật chất của thế chế gia đình mẫu hệ mà còn là nơi lưu giữ những giá trị văn hóa tinh thần của người Ê Đê qua năm tháng. Ngôi nhà sàn được làm bằng tre, nứa hoặc bằng gỗ, mặt sàn và vách tường bao quanh nhà làm bằng thân cây bương hay thân cây tre già đập dập, mái lợp cỏ tranh. Điều đặc biệt của ngôi nhà dài là luôn có hai cầu thanh đực dành cho những thành viên nam và cầu thang cái dành cho nữ giới. 

Đời sống của người Ê-đê còn được thể hiện qua món ăn hàng ngày. Ẩm thực Ê Đê là sự hòa trộn, tinh tế của thảo dược, gia vị và thực phẩm tươi sống với những phong cách nấu nướng đặc biệt. Những món ăn luôn có sự kết hợp hài hòa giữa vị chua, cay và đắng. Ẩm thực Ê Đê đã góp phần tạo nên sự độc đáo cho nền ẩm thực Việt Nam.và đồng thời là yếu tố thu hút khách du lịch. Trong những bữa ăn, cơm tẻ là một món ăn chủ yếu, muối ớt là thức ăn không thể thiếu đối với đồng bào Ê Đê. Những món ăn tiêu biểu của Ê Đê với nhiều loại gia vị, thảo dược có thể kể đến như món thịt bò xào xả gừng, các loại thịt thú rừng, các món hầm như canh làm từ bột gạo xay nhuyễn, canh môn rừng, cá lóc suối, gà nướng. Trong sử thi Đăm Săn, Đăm Par Kvây đã tiếp đãi Đăm Săn trước khi lên đường bắt Nữ Thần Mặt Trời “đốt một gà mái ấp, giết một gà mái đẻ, giã gạo trắng như hoa êpang”. Ẩm thực Ê Đê phản ánh phong tục, lối sống phóng khoáng, gần gũi giữa con người với thiên nhiên thông qua cách nguyên liệu, chế biến theo phong cách vừa dân dã, vừa đậm chất núi rừng.

Bản sắc văn hóa của cộng đồng người Ê đê được thể hiện rõ nét qua trang phục và các hoạt động lao động sản xuất. Người anh hùng Đăm Săn được miêu tả với thân hình khỏe khoắn, cường tráng trong trang phục: “cái khố có hoa sao, cái áo có hoa me”, “Trên đầu, chàng quấn một cái khăn màu tím. Quanh lưng, chàng thắt một chiếc khăn màu đỏ”. Trang phục của Đăm Săn chính là trang phục điển hình của đàn ông Ê đê xưa. Y phục của họ gồm áo và khố: áo của nam thường có phần tay khá dài, vạt sau dài hơn vạt trước và khố dùng để che chắn nửa thân dưới của họ. Ngoài ra, họ cũng thường mang hoa tai, vòng cổ hoặc quấn khăn đen nhiều vòng trên đầu. Chính những bộ trang phục này đã tôn lên vẻ đẹp độc đáo, đầy nam tính của họ. Bên cạnh đó, những người vợ của Đăn Săn cũng mang những bộ trang phục rất bắt mắt “Mỗi nàng mặc một chiếc váy có hoa me và chiếc áo có hoa sao”. Trang phục của nữ giới là váy tấm, áo chui, chúng được làm bằng thổ cẩm với gam màu chàm, màu đen chủ đạo và điểm những hoa văn sặc sỡ đậm chất thiên nhiên núi rừng. Trang phục còn kết hợp với trang sức bằng vàng hoặc đồng, vòng tay thường được đeo thành bộ kép để nghe tiếng va chạm của chúng vào nhau. 

Phương tiện đi lại phổ biến nhất của người Ê đê xưa là voi, là ngựa: “Mặt đất in dấu chân ngựa nhiều như chân rết. Mặt đất in đầy dấu chân voi như đáy cối giã gạo”. Đăm Săn đã cưỡi voi dẫn dân làng đi lao động bắt cua, tôm, cá; cưỡi voi đi chiến đấu với M’tao Grứ và M’tao M’xây để bảo vệ thị tộc, bảo vệ vợ của mình. Đó là những “con voi đực đuôi dài chấm đất, có bộ ngà rộng, mặt nó như bông hoa đẹp, khiến cho người người trông thấy nó đều phải vui mừng”. Không chỉ có voi mà ngựa cũng là một người bạn đồng hành cùng Đăm Săn đi bắt nữ thần Mặt Trời “con ngựa chạy nhanh như gió thổi, vượt lên đỉnh núi, nhảy qua bao dòng thác, bao con suối” đã cùng Đăn Săn băng qua mọi khó khăn ở rừng sáp đen của bà Sun Y Rít và cùng Đăm Săn hy sinh trên con đường chinh phục tự nhiên.

Đặc điểm văn hóa nổi bật của người dân Ê-đê là chế độ mẫu hệ. Điều này được thể hiện rõ qua sử thi Đăm Săn. Chế độ mẫu hệ của người Ê đê in đậm trong kiến trúc và trang trí chiếc đầu cầu thang vào nhà. Chúng được trang trí đôi bầu sữa và hình vầng trăng khuyết - những biểu tượng sống động của tính nữ. Khi Đăm Săn đến nhà của Nữ Thần Mặt Trời “cầu thang trông như cái cầu vồng”. Văn hóa người Ê đê còn mãi với tục nối dây (Juê nuê) - một luật tục cổ truyền trong hôn nhân của người Ê đê. Tục này quy định khi chồng chết, người phụ nữ có quyền đòi hỏi nhà chồng phải thế một người đàn ông khác để làm chồng. Ngược lại khi vợ chết, người chồng phải lấy một người con gái trong gia đình vợ, miễn là người đó chưa có chồng. Theo tục Juê nuê, trong hôn nhân của người Ê đê, khi bà của H’Nhí và H’Bhí chết, hai nàng phải nối dây với chồng bà là ông M’tao Y Kla (cậu của Đăm Săn). Nhưng cậu của Đăm Săn chết, Đăm Săn phải thay cậu nối sợi dây hôn nhân với H’Nhí và H’Bhí. Trong sử thi, Đăm Săn đã thực hiện nhiệm vụ làm lụng gắn với các hoạt động chăn nuôi, săn bắt, trồng trọt. Khát vọng của chàng mang ý nghĩa khẳng định sức mạnh của bản thân mình, đặt sức mạnh con người sánh ngang với tự nhiên. Đăm Săn kiên cường đi tìm nữ thần Mặt Trời. Đứng trước nữ thần Mặt Trời vô cùng xinh đẹp, chàng đã nói rõ ý định của mình: “Tôi đến đây tìm người dệt chăn cho tôi, dệt áo dệt khố cho tôi mặc, tìm người nấu cơm cho tôi ăn”. Nhưng nữ thần Mặt Trời đã từ chối. Chàng thất vọng lên ngựa trở về, nhưng ngựa của Đăm Săn không chạy đua kịp với tốc độ của ánh sáng mặt trời nên cuối cùng chàng chết ngập trong rừng đất đen đang tan chảy của bà H’Sun Y Rít. Người anh hùng đã hy sinh nhưng lý tưởng thì vẫn được tiếp nối mãi với sự xuất hiện của Đăm Săn cháu sau này, những người dân Ê đê khác sẽ tiếp tục đi tiếp con đường của chàng Đăm Săn, tiếp tục hoàn thiện lý tưởng, khát khao khẳng định mình, chinh phục thiên nhiên, những miền đất lạ để mở rộng sự giàu có, trù phú của buôn làng mà người anh hùng này đã mở ra trước đó…

Sử thi Đăm Săn là một trong những tác phẩm quan trọng trong kho tàng văn học dân tộc. Qua hình tượng Đăm Săn, chúng ta hiểu rõ hơn về bản sắc văn hóa và con người Ê đê vùng đất Tây Nguyên. Sử thi Đăm Săn đã tô đậm thêm những nghi thức, nghi lễ độc đáo với những tập tục đặc biệt của tộc người Ê đê không thể trộn lẫn với các dân tộc khác.