Trong kho tàng văn học dân gian Việt Nam, các tác phẩm truyện cổ tích và truyền thuyết không chỉ phản ánh đời sống, tín ngưỡng mà còn mang đậm những giá trị nhân văn. Hai tác phẩm Chuyện chức phán sự đền Tản Viên và Trên đỉnh non Tản đều gắn liền với thần thoại về Tản Viên Sơn Thánh, nhưng mỗi tác phẩm lại có cách tiếp cận và thể hiện khác nhau về nhân vật này và những giá trị văn hóa, đạo lý dân tộc. Việc so sánh và đánh giá hai tác phẩm này giúp ta hiểu rõ hơn về sự phát triển của văn học dân gian Việt Nam, cũng như những thông điệp sâu sắc mà tác giả gửi gắm.

Chuyện chức phán sự đền Tản Viên là một câu chuyện dân gian mang yếu tố hư cấu rõ rệt, kể về một vị thần Tản Viên được giao nhiệm vụ xét xử cho các vong hồn sau khi qua đời. Trong câu chuyện này, Tản Viên là một vị thần công bằng, minh bạch, nhưng lại gặp phải thử thách khi phải giải quyết một vụ kiện về cái chết của một con ma. Câu chuyện mang đậm yếu tố huyền thoại, với các yếu tố kỳ ảo và các tình huống gây cấn giữa các nhân vật.
Trên đỉnh non Tản lại là một câu chuyện có yếu tố thần thoại nhưng không hoàn toàn mang tính cách mạng hay sử thi như Chuyện chức phán sự đền Tản Viên. Câu chuyện này kể về cuộc hành trình lên đỉnh Tản Viên của một chàng trai trẻ với hy vọng tìm được sự giác ngộ, đạt được sự bình yên trong tâm hồn. Đây là câu chuyện mang đậm tính triết lý và phản ánh khát vọng vươn tới những giá trị cao cả như sự thanh tịnh, sự giác ngộ trong cuộc sống.
Trong Chuyện chức phán sự đền Tản Viên, Tản Viên Sơn Thánh hiện lên là một vị thần có quyền lực, giàu lòng nhân ái, nhưng cũng rất khôn ngoan, công bằng trong việc xét xử. Ông không chỉ là một vị thần có sức mạnh siêu nhiên mà còn là biểu tượng của công lý, của việc phân xử đúng sai một cách rõ ràng. Tác phẩm này đặc biệt chú trọng đến hình ảnh một vị thần thiêng liêng nhưng lại gần gũi và công minh, qua đó phản ánh sự tin tưởng vào công lý của xã hội phong kiến.
Trong Trên đỉnh non Tản, Tản Viên lại được khắc họa theo một chiều hướng khác. Ông không chỉ là vị thần cai quản thiên nhiên mà còn là biểu tượng của sự cao cả, thanh tịnh và sức mạnh vũ trụ. Tản Viên trong tác phẩm này không phải là một vị thần thực thi công lý hay quyền lực mà là một hình tượng về sự giác ngộ, con đường tìm kiếm sự thanh thản trong tâm hồn và đạt tới sự cao siêu. Tác phẩm thể hiện một sự tôn sùng đối với thiên nhiên, với những giá trị siêu việt mà Tản Viên đại diện.
Chuyện chức phán sự đền Tản Viên là một câu chuyện kể theo thể loại truyện cổ tích, sử dụng nhiều yếu tố kỳ ảo và hư cấu. Tác phẩm có một kết cấu chặt chẽ, với những tình huống mâu thuẫn, kịch tính và sự xuất hiện của các nhân vật như vong hồn, thần linh. Những yếu tố này khiến cho câu chuyện trở nên hấp dẫn và lôi cuốn, đồng thời phản ánh tín ngưỡng dân gian về sự quyền uy của các vị thần.
Trên đỉnh non Tản lại có một cách kể chuyện gần gũi và sâu sắc hơn về mặt triết lý. Tác phẩm này tập trung nhiều vào những khái niệm trừu tượng như sự giác ngộ, tĩnh lặng và hòa hợp với thiên nhiên. Câu chuyện có thể không kịch tính hay đầy những tình huống gay cấn, nhưng lại dễ dàng gây ấn tượng bởi chiều sâu triết lý và thông điệp về cuộc sống.
Chuyện chức phán sự đền Tản Viên phản ánh sự tin tưởng vào công lý và sự cai quản của các thế lực siêu nhiên trong xã hội phong kiến. Tác phẩm này khuyến khích con người sống thiện lương, tuân thủ pháp luật và tìm kiếm công lý, đồng thời nhấn mạnh rằng thần thánh sẽ giúp đỡ những người ngay thẳng, công chính. Nhờ cách xây dựng tình huống kịch tính, kèm theo những yếu tố kỳ ảo, tác phẩm mang đến một cảm giác thần bí, đồng thời phản ánh tín ngưỡng thờ thần linh của người dân Việt Nam.
Trên đỉnh non Tản, mặc dù không có sự kịch tính như Chuyện chức phán sự đền Tản Viên, nhưng lại đề cao giá trị triết lý về sự tu tâm, tìm kiếm sự thanh thản, sự giác ngộ trong cuộc sống. Tác phẩm này có giá trị trong việc phản ánh khát vọng vươn tới những điều cao cả, siêu việt, đồng thời thể hiện tình yêu thiên nhiên và sự hòa hợp với vũ trụ. Đây là một tác phẩm hướng con người đến sự bình an trong tâm hồn và trí tuệ.
Cả hai tác phẩm Chuyện chức phán sự đền Tản Viên và Trên đỉnh non Tản đều là những tác phẩm tiêu biểu của văn học dân gian Việt Nam, mỗi tác phẩm mang một giá trị nghệ thuật và tư tưởng riêng biệt. Nếu Chuyện chức phán sự đền Tản Viên khắc họa hình ảnh Tản Viên như một vị thần công minh, mang lại công lý cho xã hội thì Trên đỉnh non Tản lại xây dựng Tản Viên như một biểu tượng của sự thanh tịnh, khát vọng giác ngộ. Mặc dù có những sự khác biệt trong nội dung và cách thể hiện, cả hai tác phẩm đều phản ánh những giá trị quan trọng của văn hóa Việt Nam: lòng tin vào công lý, sự tôn sùng thiên nhiên và khát vọng sống tốt đẹp.