Dưới ánh sáng nhận định của Milan Kundera, tiểu thuyết (và rộng hơn là văn học) không nhằm áp đặt hay khẳng định một chân lí đạo đức sẵn có, mà đi sâu khám phá những khả thể phức tạp, mâu thuẫn của con người trong đời sống. Văn học hiện đại Việt Nam, đặc biệt qua hình tượng “con người trong nghịch lí”, đã thể hiện rõ tinh thần ấy ở cả giai đoạn trước và sau 1975.

Trước 1975, Chí Phèo của Nam Cao là một minh chứng tiêu biểu. Chí Phèo tồn tại trong nghịch lí cay đắng: một con người sinh ra vốn lương thiện nhưng lại bị xã hội đẩy vào con đường lưu manh hóa. Hắn vừa là kẻ gây tội ác, vừa là nạn nhân của cường quyền và định kiến làng xã; vừa bị coi là “con quỷ dữ”, lại vừa khao khát được làm người lương thiện. Bi kịch của Chí không nằm ở cái ác đơn thuần, mà ở chỗ khả thể làm người bị xã hội khước từ, khiến con đường quay về nhân tính trở nên bất khả. Qua đó, Nam Cao không kết án đạo đức nhân vật, mà phơi bày nghịch lí của một xã hội phi nhân tính đã sản sinh ra cái ác.

Sau 1975, Chiếc thuyền ngoài xa của Nguyễn Minh Châu tiếp tục đào sâu con người trong những nghịch lí mới của đời sống hậu chiến. Người đàn bà hàng chài hiện lên trong nghịch lí giữa đau khổ và cam chịu, giữa bị bạo hành và lòng vị tha; chị chấp nhận sống trong bạo lực để bảo toàn một trật tự mong manh cho gia đình. Nghịch lí ấy khiến mọi phán xét đạo đức đơn giản đều trở nên bất lực. Qua con mắt của nhân vật Phùng, tác phẩm đặt ra vấn đề: chân lí đời sống không nằm ở vẻ đẹp bề ngoài hay các chuẩn mực đạo đức giản đơn, mà ẩn sâu trong những hoàn cảnh cụ thể, nơi con người buộc phải lựa chọn giữa những khả thể đều không trọn vẹn.

Từ hai tác phẩm trên, có thể thấy văn học Việt Nam hiện đại không xem con người như những mẫu hình đạo đức cố định, mà như những chủ thể sống trong mâu thuẫn, bị chi phối bởi lịch sử, xã hội và hoàn cảnh cá nhân. Chính ở điểm này, văn học bộc lộ giới hạn của việc bị quy giản thành một diễn ngôn đạo đức. Khi văn học chỉ nhằm dạy dỗ, phán xét hay minh họa cho một chân lí luân lí, nó sẽ đánh mất chức năng khám phá chiều sâu đời sống và sự đa nghĩa của con người. Ngược lại, bằng việc chấp nhận nghịch lí, mơ hồ và không hoàn tất, văn học mở ra không gian để con người được thấu hiểu thay vì bị kết án.

Như Kundera từng gợi ý, giá trị đích thực của văn học không nằm ở việc trả lời câu hỏi “đúng – sai”, mà ở chỗ giúp con người nhận ra mình phức tạp hơn mọi khuôn mẫu đạo đức có sẵn.