Nam Cao là một trong những cây bút xuất sắc của văn học hiện thực phê phán Việt Nam trước Cách mạng tháng Tám 1945. Trong truyện ngắn "Đời thừa", ông không chỉ thể hiện tư tưởng nhân văn sâu sắc mà còn thể hiện nghệ thuật tự sự rất đặc sắc và hiện đại. Dưới đây là một vài nét tiêu biểu về nghệ thuật tự sự của Nam Cao trong tác phẩm này:
1. Nghệ thuật xây dựng nhân vật tâm lý
+ Nam Cao đi sâu vào thế giới nội tâm của nhân vật Hộ – một trí thức sống trong mâu thuẫn giữa lý tưởng nghệ thuật và cuộc sống mưu sinh thực tế.
+ Nhân vật Hộ hiện lên không qua hành động bên ngoài nhiều mà chủ yếu qua dòng suy nghĩ miên man, dằn vặt, đấu tranh nội tâm.
+ Tác giả thể hiện tài năng trong việc miêu tả những diễn biến tâm lý phức tạp, mâu thuẫn, đầy dằn vặt của Hộ: vừa đau khổ, vừa giận dữ, vừa xấu hổ, vừa tự trách mình, lại vừa khao khát làm lại, chuộc lỗi.
2. Giọng điệu tự sự linh hoạt, đậm chất triết lý
+ Giọng văn của Nam Cao trong "Đời thừa" không chỉ kể lại câu chuyện, mà còn thấm đẫm những triết lý nhân sinh, suy tư sâu sắc về cuộc sống, nghệ thuật, và con người.
+ Xen kẽ trong lời kể là những bình luận sắc sảo, đầy chất trí tuệ và giàu tính nhân văn.
+ Người kể chuyện không hề vô cảm hay khách quan tuyệt đối, mà gắn bó, thấu hiểu và đồng cảm sâu sắc với nhân vật.
3. Sự kết hợp giữa kể và tả, giữa hiện thực và lý tưởng
+ Nam Cao vừa kể một câu chuyện đời, nhưng đồng thời cũng đang phản ánh hiện thực xã hội và tranh luận về quan niệm sống, quan niệm nghệ thuật.
+ Tác phẩm là một kiểu tự sự mới mẻ, mang dáng dấp tự truyện, vừa như lời kể của nhân vật, vừa như sự giãi bày của chính tác giả.
+ Trong đó, lý tưởng về nghệ thuật chân chính được đối chiếu với thực tại đời sống đói nghèo, bế tắc, tạo nên sự đối lập kịch tính và cũng làm nổi bật tính bi kịch.
4. Kết cấu truyện linh hoạt, không theo trình tự thời gian thông thường
+ Truyện không kể theo thứ tự tuyến tính, mà đan xen hiện tại – quá khứ – hồi tưởng, tạo nên dòng chảy tự nhiên của dòng ý thức nhân vật.
+ Cách kết cấu này giúp người đọc thâm nhập sâu hơn vào thế giới nội tâm và thấy được sự phát triển tâm lý nhân vật một cách chân thực, sinh động.
5. Ngôn ngữ mộc mạc nhưng sắc sảo, mang tính biểu cảm cao
+ Ngôn ngữ trong truyện rất đời thường, giản dị, không màu mè, nhưng lại rất biểu cảm và sắc bén.
+ Các câu văn giàu chất tạo hình, nhưng quan trọng hơn, là sức nặng tư tưởng và cảm xúc mà nó truyền tải.
=> Tổng kết
Nghệ thuật tự sự của Nam Cao trong Đời thừa thể hiện sự hiểu biết sâu sắc về tâm lý con người, khả năng kết hợp giữa tự sự và triết lý, giữa hiện thực và lý tưởng, tạo nên một tác phẩm có chiều sâu tư tưởng và giá trị nhân văn sâu sắc. Chính điều này đã làm nên phong cách riêng biệt và tài năng của Nam Cao trong nền văn học Việt Nam hiện đại.