Văn hóa Sa Huỳnh là một trong những nền văn hóa cổ đại của Việt Nam, phát triển chủ yếu ở khu vực ven biển miền Trung, đặc biệt là tỉnh Quảng Ngãi, Bình Định, và Phú Yên. Dưới đây là một số tư liệu và đặc điểm nổi bật về nền văn hóa này:

### 1. **Đặc điểm thời kỳ và không gian**
- **Thời kỳ:** Văn hóa Sa Huỳnh tồn tại từ khoảng 1000 TCN đến 200 CN, kéo dài qua nhiều giai đoạn phát triển.
- **Không gian:** Phân bố chủ yếu ở các khu vực ven biển, với các di tích khảo cổ được phát hiện tại các khu mộ và làng chài.

### 2. **Di tích và di vật**
- **Mộ Sa Huỳnh:** Các mộ đất, mộ chum được tìm thấy chứa nhiều hiện vật, như đồ gốm, trang sức bằng đá, đồng, và sắt.
- **Đồ gốm:** Đặc trưng với kiểu dáng đa dạng, thường có hoa văn chạm khắc tinh xảo.

### 3. **Kinh tế và xã hội**
- **Kinh tế:** Chế độ kinh tế chủ yếu dựa vào đánh bắt hải sản, trồng trọt và chăn nuôi.
- **Xã hội:** Tổ chức xã hội có dấu hiệu phân hóa, có sự xuất hiện của các tầng lớp, với các chứng cứ về hoạt động thương mại qua giao lưu với các nền văn hóa khác.

### 4. **Văn hóa tinh thần**
- **Tín ngưỡng:** Có dấu hiệu của các hoạt động thờ cúng, nghi lễ và phong tục tập quán độc đáo, thể hiện qua các hiện vật tìm thấy trong các mộ.
- **Ngôn ngữ:** Chưa có nhiều tư liệu cụ thể, nhưng có thể thấy ảnh hưởng từ ngôn ngữ và văn hóa các dân tộc khác.

### 5. **Giao lưu văn hóa**
- Văn hóa Sa Huỳnh có sự giao lưu mạnh mẽ với các nền văn hóa khác trong khu vực Đông Nam Á, như Ấn Độ và Trung Quốc, thông qua hoạt động thương mại và di cư.

### Tài liệu tham khảo
- **Sách**: "Văn hóa Sa Huỳnh" của các nhà nghiên cứu như Nguyễn Thị Hậu, Trần Quốc Vượng.
- **Bài viết khoa học**: Các nghiên cứu trong các tạp chí khảo cổ học và văn hóa học.

### Kết luận
Văn hóa Sa Huỳnh không chỉ là một phần quan trọng trong lịch sử Việt Nam mà còn là minh chứng cho sự phát triển của con người và xã hội qua các thời kỳ. Nghiên cứu về nền văn hóa này giúp làm sáng tỏ những khía cạnh đa dạng của lịch sử dân tộc.

Nền văn hóa **Sa Huỳnh** là một trong ba nền văn hóa cổ đại nổi tiếng nhất của Việt Nam, bên cạnh **Văn hóa Đông Sơn** và **Văn hóa Óc Eo**. Đây là một nền văn hóa quan trọng trong lịch sử phát triển của dân tộc, đặc biệt là ở khu vực miền Trung Việt Nam. Văn hóa Sa Huỳnh được phát hiện lần đầu tiên vào năm 1909 bởi nhà khảo cổ người Pháp **M. Vinet** tại vùng **Sa Huỳnh**, thuộc tỉnh **Quảng Ngãi**. Sau đây là một số tư liệu về văn hóa Sa Huỳnh:

### 1. **Niên đại và phân bố**
- **Niên đại**: Văn hóa Sa Huỳnh xuất hiện vào khoảng 1000 năm TCN và kéo dài đến khoảng thế kỷ thứ 2 hoặc 1 TCN. Điều này cho thấy đây là một nền văn hóa có lịch sử lâu đời.
- **Phân bố địa lý**: Di tích của nền văn hóa Sa Huỳnh được tìm thấy chủ yếu ở miền Trung Việt Nam, kéo dài từ Quảng Bình đến Đồng Nai và cả khu vực Tây Nguyên. Một số địa điểm nổi bật khác bao gồm đảo Lý Sơn, Đà Nẵng, Bình Định, Phú Yên, và Khánh Hòa. Văn hóa này cũng có sự giao lưu với các nền văn hóa khác ở Đông Nam Á.

### 2. **Đặc điểm chính của văn hóa Sa Huỳnh**
- **Mộ chum**: Đặc trưng nổi bật nhất của văn hóa Sa Huỳnh là tục **chôn cất người chết trong các chum gốm** lớn. Người dân Sa Huỳnh đã dùng các chum này như một cách thức mai táng, và di vật này được tìm thấy rất nhiều ở các di chỉ khảo cổ. Những mộ chum thường chứa đựng nhiều di vật, như đồ trang sức bằng đá, thủy tinh, đồ đồng, gốm sứ.
- **Đồ trang sức**: Văn hóa Sa Huỳnh nổi tiếng với các loại đồ trang sức tinh xảo, đặc biệt là các loại **khuyên tai hai đầu thú** làm từ đá và thủy tinh. Các khuyên tai này có hình dáng phức tạp, được chạm khắc tinh vi, cho thấy tay nghề thủ công điêu luyện của cư dân Sa Huỳnh.
- **Đồ gốm**: Cư dân Sa Huỳnh có kỹ thuật chế tác gốm rất phát triển. Gốm Sa Huỳnh thường có hoa văn chạm khắc đơn giản nhưng tinh tế. Gốm được dùng không chỉ trong đời sống hàng ngày mà còn trong các nghi lễ mai táng.
- **Đồ đồng và sắt**: Ngoài gốm và đồ trang sức, cư dân Sa Huỳnh còn sử dụng đồ đồng và đồ sắt, đặc biệt là các vũ khí như rìu, giáo, dao găm. Sự xuất hiện của các công cụ bằng sắt trong di tích Sa Huỳnh cho thấy cư dân ở đây đã bước vào thời kỳ đồ sắt và có trình độ luyện kim phát triển.

### 3. **Tín ngưỡng và đời sống tinh thần**
- Người Sa Huỳnh có tục **chôn cất đồ tùy táng** bên cạnh người chết, thể hiện niềm tin vào thế giới bên kia. Các đồ tùy táng này bao gồm đồ trang sức, công cụ, vũ khí, và các loại vật dụng hàng ngày. Điều này cho thấy rằng họ có niềm tin vào sự tồn tại của cuộc sống sau cái chết, và mong muốn người quá cố được tiếp tục sử dụng các vật phẩm đó ở thế giới bên kia.
- Họ cũng có thể đã tiến hành các nghi lễ liên quan đến việc chôn cất và tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên.

### 4. **Giao lưu và ảnh hưởng**
- Văn hóa Sa Huỳnh có sự giao lưu với nhiều nền văn hóa khác trong khu vực Đông Nam Á và thậm chí là Ấn Độ và Trung Hoa. Điều này được chứng minh qua việc tìm thấy các hiện vật từ các nền văn hóa khác tại các di chỉ của Sa Huỳnh. Ví dụ, các hạt thủy tinh, trang sức ngoại lai cho thấy có sự giao thương và ảnh hưởng văn hóa với các quốc gia và vùng đất lân cận.

### 5. **Ý nghĩa lịch sử**
- Văn hóa Sa Huỳnh là tiền đề cho sự hình thành của **vương quốc Champa** sau này. Nhiều yếu tố văn hóa và tín ngưỡng của Sa Huỳnh được kế thừa trong nền văn hóa Champa, tạo nên một phần di sản văn hóa phong phú của khu vực miền Trung Việt Nam.

### 6. **Một số địa điểm khảo cổ tiêu biểu**
- **Di tích Sa Huỳnh** (Quảng Ngãi): Đây là nơi phát hiện đầu tiên của nền văn hóa Sa Huỳnh và được coi là một trong những di chỉ quan trọng nhất.
- **Di tích Long Thạnh** (Bình Định): Một di tích khảo cổ lớn của văn hóa Sa Huỳnh, nơi có nhiều mộ chum và các hiện vật quan trọng.
- **Di tích Gò Cỏ** (Quảng Ngãi): Một di tích quan trọng, nổi tiếng với những mộ chum lớn và các hiện vật quý giá.

### 7. **Kết luận**
Nền văn hóa Sa Huỳnh là một phần quan trọng trong dòng chảy lịch sử của dân tộc Việt Nam. Với những đặc trưng về mộ chum, đồ trang sức, đồ gốm và kỹ thuật luyện kim phát triển, Sa Huỳnh không chỉ đóng góp vào sự phát triển của văn hóa Champa sau này, mà còn là minh chứng cho sự giao lưu văn hóa rộng lớn với các nền văn minh lân cận. Sự phát triển của nền văn hóa này giúp chúng ta hiểu hơn về đời sống, tín ngưỡng và trình độ kỹ thuật của cư dân cổ đại miền Trung Việt Nam.