Ưu thế lai là thuật ngữ chỉ về hiện tượng cơ thể lai (thường là đời thứ nhất sau đời bố mẹ) xuất hiện những phẩm chất ưu tú, vượt trội so với bố mẹchẳng hạn như có sức sống cao hơn, sinh trưởng nhanh, phát triển mạnh, chống chịu bệnh tật tốt, năng suất cao, thích nghi tốt. Ưu thế lai biểu hiện trong lai khác thứ, lai khác dòng và rõ nhất là trong lai khác dòng. Ưu thế lai thường được biểu hiện cao nhất ở đời đầu rồi sau đó giảm dần do ở các thế hệ sau mức độ dị hợp giảm dần.

Một giống lợn cao sản của Anh
Để tạo ưu thế lai ở giống vật nuôi, chủ yếu người ta dùng phép lai kinh tế tạo ra giống thương phẩm. Để tạo ưu thế lai ờ thực vật (giống cây trồng), chủ yếu người ta dùng phương pháp lai khác dòng bằng cách tạo hai dòng tự thụ phấn rồi cho chúng giao phấn với nhau. Phương pháp này được sử dụng rộng rãi ở ngô, đã tạo được nhiều giống ngô lai có năng suất cao hơn từ 25-30% so với giống nền chẳng hạn như giống ngô Bai-oxide(Bioseed) 9698.

Nguyên nhân

Hiện tượng ưu thế lai là hiện tượng mà các cá thể mang các đặc điểm di truyền có lợi sẽ có khả năng sinh sản và sống sót tốt hơn so với các cá thể khác trong cùng một môi trường sống. Khi các cá thể có đặc điểm di truyền có lợi này sinh sản và truyền gen cho thế hệ kế tiếp, dần dần số lượng cá thể mang đặc điểm này sẽ tăng lên trong quần thể.

Nguyên nhân của hiện tượng ưu thế lai có thể bao gồm:

1.Tính đa dạng di truyền: Trong mỗi quần thể tồn tại sự đa dạng di truyền, và có những đặc điểm di truyền nào đó sẽ mang lại lợi ích cho cá thể trong môi trường sống cụ thể.
2.Sự chọn lọc tự nhiên: Môi trường sống thay đổi liên tục và chỉ những cá thể có đặc điểm phù hợp nhất mới có khả năng sinh sống và sinh sản thành công. Các cá thể mang đặc điểm di truyền có lợi sẽ được chọn lọc tự nhiên để tiếp tục tồn tại và phát triển.
3.Tiến hóa: Hiện tượng ưu thế lai là một phần của quá trình tiến hóa, khi các cá thể có đặc điểm di truyền tốt sẽ có cơ hội cao hơn để truyền gen cho thế hệ sau, giúp quần thể tiến hóa theo hướng tốt hơn và phù hợp hơn với môi trường sống.
Nhờ vào hiện tượng ưu thế lai, quần thể có thể thích nghi và phát triển trong môi trường sống khắc nghiệt, giúp duy trì sự đa dạng sinh học và tiến hóa của loài.