Thắng lợi của Cách mạng tháng Tám năm 1945 xuất phát từ nhiều yếu tố khác nhau. Trong đó, chủ trương của Đảng về thời cơ tổng khời nghĩa là một trong những yếu tố quan trọng hàng đầu, quyết định đến thắng lợi của cách mạng. Thời cơ tổng khởi nghĩa được Đảng ta xác định trải qua quá trình lâu dài, trên cơ sở vận dụng sáng tạo lý luận Mác - Lênin, bám sát diễn biến thực tiễn tình hình thế giới và trong nước.

Khi bàn về thời cơ cách mạng, năm 1930, trong cuốn “Ngày quốc tế đỏ”, Đảng Cộng sản Việt Nam chỉ rõ “Trong xã hội tư bổn, sự chiến tranh là không thể tránh khỏi… Trong cái thời kỳ chiến tranh đế quốc và cách mạng toàn thế giới này, sự chiến tranh của vô sản chống tư bổn không thể tránh khỏi; sự chiến tranh giải phóng của các dân tộc bị áp bức cũng không thể tránh khỏi. Khi các nước đế quốc đánh nhau… các dân tộc bị áp bức ở thuộc địa phải nổi lên, đổi sự chiến tranh đế quốc ra làm sự chiến tranh giải phóng chống đế quốc chủ nghĩa”[1]. Quán triệt khẩu hiệu “biến chiến tranh đế quốc thành nội chiến cách mạng” của V.I. Lênin trong cuộc Chiến tranh thế giới lần thứ nhất giữa các nước đế quốc, vào hoàn cảnh thực tiễn ở Việt Nam, trong “Lời kêu gọi nhân dịp kỷ niệm Ngày Cách mạng tháng Mười ở Liên Xô” (1/11/1930), Đảng ta khẳng định: “Nếu chủ nghĩa đế quốc tuyên bố chiến tranh, phải đứng lên làm cách mạng, phải biến chiến tranh đế quốc thành chiến tranh giải phóng”[2]. Khi bàn về khởi nghĩa vũ trang và tình thế cách mạng, trong tác phẩm Con đường giải phóng, Chủ tịch Hồ Chí Minh nêu lên ba điều kiện của thời cơ khởi nghĩa: Một là, chính quyền thực dân đế quốc đã lung lay bối rối đến cao độ, chúng đã cảm thấy không thể nào ngồi yên giữ địa vị của chúng như trước. Hai là, quần chúng nhân dân đói khổ đã căm thù thực dân đế quốc đến cực điểm, đã thấy cần phải đồng tâm hiệp lực, nổi dậy lật đổ ách thống trị của đế quốc thực dân, vì mọi người hiểu rằng nếu ngồi yên cũng chết. Ba là, đã có một chính đảng cách mạng đủ sức tổ chức lãnh đạo quần chúng nhân dân nổi dậy khởi nghĩa theo một đường lối đúng đắn, một kế hoạch phù hợp, bảo đảm giành thắng lợi cho cuộc tổng khởi nghĩa[3].

Khi cuộc Chiến tranh thế giới lần thứ hai diễn ra ngày càng khốc liệt và lan rộng ra nhiều nước, Hội nghị Ban Chấp hành Trung ương Đảng lần thứ 8 (5/1941), nhận định và dự đoán: “Nếu cuộc đế quốc chiến tranh lần trước đã đẻ ra Liên xô, một nước xã hội chủ nghĩa thì cuộc đế quốc chiến tranh lần này sẽ đẻ ra nhiều nước xã hội chủ nghĩa, sẽ do đó mà cách mạng nhiều nước thành công”[4]. Đây là sự nhận định, đánh giá cụ thể hơn của Đảng về thời cơ để cho các nước thuộc địa và nước ta phải triệt để tận dụng thời cơ để tiến hành lật đổ chính quyền đế quốc tay sai giành chính quyền về tay nhân dân.

Đặc biệt, sau khi phát xít Nhật đảo chính hất cẳng thực dân Pháp độc chiếm Đông Dương, trong Chỉ thị “Nhật - Pháp bắn nhau và hành động của chúng ta” (12/3/1945), Trung ương Đảng đã nhận định rằng, bây giờ tình hình Đông Dương có nhiều thuận lợi mới, nhưng “điều kiện khởi nghĩa… hiện nay chưa thực chín muồi”. Đồng thời, Trung ương Đảng cũng dự kiến những hoàn cảnh thuận lợi để thực hiện tổng khởi nghĩa, như khi quân Đồng minh kéo vào Đông Dương đánh Nhật đã bám chắc, tiến sâu trên đất ta và quân Nhật kéo ra mặt trận ngăn cản quân Đồng minh, để phía sau lưng sơ hở thì đó là lúc phát động khởi nghĩa vô cùng thuận lợi. Hoặc cũng có thể là lúc “nếu cách mạng Nhật bùng nổ, và chính quyền cách mạng của nhân dân Nhật thành lập hay nếu giặc Nhật mất nước như Pháp năm 1940, và quân đội viễn chinh của Nhật mất tinh thần, thì khi ấy dù quân Đông minh chưa đổ bộ, cuộc tổng khởi nghĩa của ta vẫn có thể bùng nổ và thắng lợi”[5]. Như vậy, Chỉ thị của Ban Thường vụ Trung ương Đảng (12/3/1945) xác định thời cơ tiến hành khởi nghĩa là khi quân Đồng Minh vào Đông Dương và quân Nhật ở Đông Dương kéo ra ngăn chặn quân Đồng minh thì phát động quần chúng đứng lên khởi nghĩa.

Tuy nhiên, khi phát xít Nhật tuyên bố đầu hàng quân Đồng minh, quân Nhật ở Đông Dương suy sụp nghiêm trọng, trước tình đó Hội nghị toàn quốc của Đảng họp tại Tân Trào (8/1945) đã kịp thời điều chỉnh bổ sung về thời cơ tổng khởi nghĩa. Hội nghị nhanh chóng quyết định phát động toàn dân nổi dậy tổng khởi nghĩa giành chính quyền từ tay phát xít Nhật trước khi quân Đồng minh vào Đông Dương. Kiên quyết chớp thời cơ, Hội nghị chỉ rõ: “Tình thế vô cùng khẩn cấp. Tất cả mọi việc đều phải nhằm vào ba nguyên tắc: Tập trung - tập trung lực lượng vào những việc chính; Thống nhất - thống nhất về mọi phương diện quân sự, chính trị, hành động và chỉ huy; Kịp thời - kịp thời hành động, không bỏ lỡ cơ hội”[6].Ngày 16-8-1945, Chủ tịch Hồ Chí Minh kêu gọi: “Giờ quyết định cho vận mệnh dân tộc ta đã đến. Toàn quốcđồng bào hãy đứng dậy đem sức ta mà tự giải phóng cho ta… Chúng ta không thể chậm trễ”[7].

Như vậy,chủ trương của Đảng về thời cơ tổng khởi nghĩa trong Cách mạng tháng Tám năm 1945 là một quá trình luôn có sự bổ sung, phát triển, hoàn chỉnh và phù hợp với diễn biếnthực tiễn cách mạng Việt Nam. Chủ trương của Đảng về thời cơ trong Cách mạng tháng Tám năm 1945 là khi Chiến tranh thế giới thứ hai kết thúc, phát xít Nhật đầu hàng Đồng minh không điều kiện, hàng ngũ chỉ huy của Nhật ở Đông Dương chia rẽ đến cực điểm, quân Nhật tan rã, mất tinh thần, bọn Việt gian thân Nhật hoảng sợ. Công tác chuẩn bị của Đảng ta về lực lượng, đường lối, phương châm khởi nghĩa đã hoàn thành, khi mà cao trào cứu nước của toàn dân đã phát triển tới mức cao nhất. Nhưng thời cơ này không tồn tại vĩnh viễn, mà diễn ra trong khoảng thời gian rất ngắn, sau đó sẽ biến mất khi quân Đồng minh tiến vào nước ta để tước vũ khí của phát xít Nhật. Với bản chất phản động, hiếu chiến củathực dân đế quốc, quân Tưởng và quân Anh chắc chắn sẽ cấu kết với lực lượng phản cách mạng mà đàn áp lực lượng cách mạng trong cả nước, dựng ra một chính quyền tay sai bù nhìn trái với ý chí và nguyện vọng của dân tộc ta. Trên thực tế, lúc này đế quốc Pháp dưới sự ủng hộ của Chính phủ Anh cũng đang chuẩn bị mọi mặtquay lại để khôi phục địa vị cũ ở Đông Dương. Bọn phản động ở trong nước cũng đang tìm cách “thay thầy đổi chủ”, mong tìm cơ hội cho bản thân. Thời cơ cách mạng chỉ tồn tại từ khi phát xít Nhật đầu hàng Đồng minh đến trước khi quân Đồng minh vào Việt Nam. Đó là lúc kẻ thù cũ đã đứng im, nhưng kẻ thù mới chưa kịp đến, tạo thành tình thế so sánh lực lượng có lợi nhất cho cách mạng: “Phát xít Nhật đã chết gục theo phát xít Đức, Ý. Quân đội Nhật đang bị tan rã và bị tước khí giới ở khắp các mặt trận. Quân Đồng minh sắp kéo vào Đông Dương. Giờ hành động quyết liệt đã đến”[8]

Với chủ trương đúng đắn, sáng tạo của Đảng về thời cơ tổng khởi nghĩa, trên cơ sở Đảng chỉ đạo chuẩn bị chu đáo về lực lượng và phương án,cả dân tộc Việt Nam đã nhất tề nổi dậy với tinh thần cao nhất “Dù có phải đốt cháy cả dãy Trường Sơn cũng kiên quyết giành cho được độc lập”, phong trào khởi nghĩadiễn ra đúng lúc, đúng thời cơ, cách mạng Việt Nam nhanh chóng chuyển từ khởi nghĩa từng phần tiến lên tổng khởi nghĩa tháng Tám năm 1945 đã giành được thắng lợi “nhanh, gọn, ít đổ máu”. Một lần nữa khẳng định thắng lợi của Cách mạng tháng Tám năm 1945 là thắng lợi của nhiều yếu tố, trong đó sự sáng tạo của Đảng về xác định thời cơ tổng khởi nghĩa là yếu tố quan trọng hàng đầu quyết địnhchi phối đến các yếu tố khác./.