A/ Tác giả Tác phẩm bài Phú sông Bạch Đằng

I. TÁC GIẢ

- Trương Hán Siêu (?- 1354), tự: Thăng Phủ. 

- Quê quán: Làng Phúc Thành - huyện Yên Ninh (nay thuộc thành phố Ninh Bình), tỉnh Ninh Bình.

- Là môn khách của Trần Hưng Đạo.

- Khi mất được vua tặng tước Thái bảo, Thái phó, được thờ ở Văn Miếu.

- Con người: Cương trực, học vấn uyên thâm, được vua Trần tin cậy, nhân dân kính trọng.

- Tác phẩm của ông để lại không nhiều, hiện còn 4 bài thơ và 3 bài văn, trong đó có “Phú sông Bạch Đằng”.

II. TÁC PHẨM

1. Hoàn cảnh sáng tác

  Trương Hán Siêu làm bài phú khi dạo chơi sông Bạch Đằng " Dự đoán khoảng 50     năm sau chiến thắng 1288 (chống Mông – Nguyên lần 3).

2.Thể loại: Phú cổ thể

3. Bố cục

- Đoạn mở (Từ đầu đến …còn lưu!): Tráng chí và cảm xúc của nhân vật khách trước cảnh sắc trên sông Bạch Đằng.

 - Đoạn giải thích (Tiếp đến …nghìn xưa ca ngợi): Các bô lão kể lại các chiến tích trên sông Bạch Đằng.

 - Đoạn bình luận (Tiếp đến ...chừ lệ chan): Các bô lão suy ngẫm và bình luận về nguyên nhân chiến thắng trên sông Bạch Đằng.

- Đoạn kết (Còn lại): Lời ca khẳng định, đề cao vai trò, đức độ của con người Đại Việt của các bô lão và nhân vật khách.

4. Giá trị nội dung

   - Bài phú thể hiện lòng yêu nước và niềm tự hào dân tộc, tự hào về truyền thống anh hùng bất khuất và truyền thống đạo lí nhân nghĩa sáng ngời của dân tộc Việt Nam.

- Bài phú thể hiện tư tưởng nhân văn cao đẹp qua việc đề cao vai trò, vị trí của con người.

5. Giá trị nghệ thuật

- Cấu tứ: Đơn giản mà hấp dẫn.

- Bố cục: Chặt chẽ.

- Hình tượng nghệ thuật: Sinh động, vừa gợi hình sắc trực tiếp vừa mang ý nghĩa khái quát, triết lí.

- Ngôn ngữ: Vừa trang trọng, hào sảng vừa lắng đọng, gợi cảm.

→ Bài phú là đỉnh cao nghệ thuật của thể phú trong VHTĐVN.

+ Bài phú thể hiện tư tưởng nhân văn cao đẹp qua việc đề cao vai trò, vị trí của con    người.

B.Sơ đồ tư duy bài Phú sông Bạch Đằng

C. Dàn ý phân tích bài Phú sông Bạch Đằng

I. Mở bài

- Giới thiệu về tác giả Trương Hán Siêu (đôi nét về tiểu sử, tài năng, con người, tầm quan trọng của ông với nhà Trần, sáng tác chính,... ).

- Giới thiệu khái quát về bài “Phú sông Bạch Đằng” (hoàn cảnh sáng tác, giá trị nội dung, nghệ thuật). 

II. Thân bài

1. Giới thiệu khái quát về địa danh lịch sử sông Bạch Đằng.

- Là một nhánh sông đổ ra biển thuộc Quảng Ninh, gần Thuỷ Nguyên (Hải Phòng).

 - Gắn với các chiến công chống quân Nam Hán (Ngô Quyền - 938), đại thắng quân Nguyên - Mông (Trần Quốc Tuấn - 1288).

→ Sông Bạch Đằng - danh thắng lịch sử và là nguồn đề tài văn học.

2. Đoạn mở: Tráng chí và cảm xúc của nhân vật khách trước cảnh sắc trên sông Bạch Đằng.

- Nhân vật khách → là sự phân thân của tác giả, tạo tính khách quan cho những điều sẽ nói. 

- Mục đích dạo chơi thiên nhiên, chiến địa của khách:

+ Thưởng thức vẻ đẹp thiên nhiên.

+ Tìm hiểu cảnh trí đất nước, bồi bổ tri thức.

- Những địa danh được nói đến:

+ Địa danh lịch sử lấy từ trong điển cố Trung Quốc: sông Nguyên, sông Tương, Cửu Giang, Ngũ Hồ, Tam Ngô, Bách Việt, Đầm Vân Mộng.

→ Tác giả “đi qua” chủ yếu bằng tri thức sách vở, trí tưởng tượng.

+ Địa danh của đất Việt: cửa Đại Than, bến Đông Triều, sông Bạch Đằng.

→ Khách tự họa bức chân dung tinh thần của mình là một hồn thơ, một khách hải hồ, một kẻ sĩ thiết tha với đất nước và lịch sử dân tộc:

+ Có vốn hiểu biết phong phú.

+ Yêu thiên nhiên, say đắm thưởng ngoạn, tìm hiểu thiên nhiên (Giương buồm... mải miết).

+ Có tâm hồn khoáng đạt, có hoài bão lớn lao (Nơi có người đi... tha thiết).

- Cảnh sắc của thiên nhiên trên sông Bạch Đằng:

+ Hùng vĩ, hoành tráng: “Bát ngát...một màu”.

+ Trong sáng, nên thơ: “Nước trời...ba thu”.

+ Ảm đạm, hiu hắt, hoang vu do dòng thời gian đang làm mờ bao dấu vết: “cảnh thảm”.

- Tâm trạng của tác giả trước những sắc thái đối lập của thiên nhiên:

+ Phấn khởi, tự hào trước bức tranh thiên nhiên hùng vĩ, hoành tráng mà trong sáng, thơ mộng.

+ Buồn thương, nuối tiếc trước vẻ ảm đạm, hiu hắt, hoang vu do thời gian đang xóa nhòa, làm mờ hết những dấu tích oai hùng của chiến trường xưa: “Buồn vì ...còn lưu”.

→ Kết quả của cảm hứng hoài cổ - một xúc cảm quen thuộc của các nhà thơ xưa trước những địa danh lịch sử. (Liên hệ Bạch Đằng hải khẩu, Dục Thúy sơn- Nguyễn Trãi, Thăng Long thành hoài cổ- Bà Huyện Thanh Quan).

3. Đoạn giải thích: Các bô lão kể lại các chiến tích trên sông Bạch Đằng.

- Hình tượng các bô lão có thể là nhân vật có thật (là những người dân địa phương ven sông Bạch Đằng mà tác giả gặp trên đường vãn cảnh) hoặc có thể họ là nhân vật hư cấu (là tâm tư tình cảm của tác giả hiện thân thành nhân vật trữ tình để những nhận xét về các trận chiến trên sông Bạch Đằng trở nên khách quan hơn).

- Vai trò: 

+ Là người chứng kiến chiến tích lịch sử.

+ Là người kể lại các chiến tích hào hùng đó cho khách nghe.

- Thái độ của các bô lão đối với khách: nhiệt tình, hiếu khách và tôn kính khách.

- Các chiến tích trên sông Bạch đằng qua lời kể của các bô lão:

+ Hai chiến tích: Ngô chúa phá Hoằng Thao và Trùng Hưng nhị thánh bắt Ô Mã.

+ Quang cảnh, không khí chiến trận:

- Binh lực hùng hậu: + Thuyền bè muôn đội.

+ Tinh kì phấp phới.

+ Hùng hổ sáu quân.

+ Giáo gươm sáng chói.

- Tính chất gay go, quyết liệt:

+ Hình ảnh phóng đại: nhật nguyệt - mờ; trời đất - đổi.

+ Đối lập: Sự hung hăng, kiêu ngạo của kẻ thù  îí Sự thực thất bại thảm hại.                                   

+ Hình ảnh so sánh: Thế trận của ta và địch – Trận Xích Bích, Hợp Phì (những trận đánh lớn, quyết liệt, nổi tiếng trong lịch sử Trung Quốc) → khẳng định chiến thắng hào hùng, vang dội của ta và bày tỏ niềm tự hào dân tộc.

- Thái độ, giọng điệu của các bô lão khi kể chuyện: nhiệt huyết, tự hào, mang cảm hứng của người trong cuộc.

- Ngôn ngữ lời kể:

+ Súc tích, cô đọng, vừa khái quát, vừa gợi lại được diễn biến, không khí của các trận đánh rất sinh động (“Đây là buổi... Hoằng Thao”).

+ Các câu dài, dõng dạc tạo không khí trang nghiêm (“Đây là...Hoằng Thao”).

+ Các câu ngắn gọn, sắc bén gợi khung cảnh chiến trận căng thẳng, gấp gáp ( “Thuyền  bè...sáng chói”).

4. Đoạn bình luận: Các bô lão suy ngẫm và bình luận về nguyên nhân chiến thắng trên sông Bạch Đằng.

- Nguyên nhân làm nên thắng lợi:

+ Thời thế thuận lợi (thiên thời): “trời cũng chiều người”.

+ Địa thế núi sông (địa lợi): “trời đất cho nơi hiểm trở”.

+ Con người- người tài, có đức lớn → giữ vai trò quyết định quan trọng nhất đến thắng lợi.

- Tác giả gợi lại hình ảnh Trần Quốc Tuấn và những hình ảnh so sánh với người xưa → khẳng định sức mạnh, tài năng và đức lớn của con người- nhân tố quyết định thắng lợi.

→ Cảm hứng mang giá trị nhân văn và có tầm triết lí sâu sắc.

5. Đoạn kết: Lời ca khẳng định, đề cao vai trò, đức độ của con người Đại Việt của các bô lão và nhân vật khách.

- Tuyên ngôn về chân lí của các bô lão: 

+ Những người bất nghĩa (Lưu Cung, Hốt Tất Liệt) sẽ tiêu vong.

+ Những người anh hùng, nhân nghĩa (Ngô Quyền, Trần Hưng Đạo) thì mãi lưu danh thiên cổ.

→ Đó là chân lí có tính chất vĩnh hằng như sông Bạch Đằng ngày đêm “luồng to sóng lớn đổ về bể đông” muôn đời theo quy luật tự nhiên.

- Lời ca tiếp nối của khách:

+ Ca ngợi sự anh minh của 2 vị thánh quan (Trần Nhân Tông và Trần Thánh Tông).

+ Ca ngợi chiến tích trên sông Bạch Đằng.

+ Khẳng định chân lí: vai trò và vị trí quyết định của con người trong tương quan với yếu tố đất đai hiểm yếu.

→ Niềm tự hào dân tộc và tư tưởng nhân văn cao đẹp.

III. Kết bài

- Khái quát lại giá trị nội dung và nghệ thuật:

+ Nội dung: Bài phú thể hiện lòng yêu nước, niềm tự hào dân tộc về truyền thống anh hùng bất khuất và đạo lí nhân nghĩa với tư tưởng nhân văn cao đẹp.

+ Nghệ thuật: Thể phú với đặc trưng cơ bản về mặt kết cấu, hình tượng nghệ thuật, lời văn. “Phú sông Bạch Đằng” là đỉnh cao nghệ thuật của thể phú trong văn học trung đại.

-Liên hệ tới trách nhiệm của thế hệ trẻ ngày nay với Tổ quốc. 

D.Một số câu đọc hiểu bài Phú sông Bạch Đằng

Câu hỏi: Đọc đoạn trích và trả lời các câu hỏi sau:

“Khách có kẻ:
 Giương buồm giong gió chơi vơi,
 Lướt bể chơi trăng mải miết.
 Sớm gõ thuyền chừ Nguyên Tương,
 Chiều lần thăm chừ Vũ huyệt.
 Cửu Giang, Ngũ Hồ,
 Tam Ngô, Bách Việt.
 Nơi có người đi,
 Đâu mà chẳng biết.
 Đầm Vân Mộng chứa vài trăm trong dạ cũng nhiều,
 Mà tráng chí bốn phương vẫn còn tha thiết.
 Bèn giữa dòng chừ buông chèo,
 Học Tử Trường chừ thú tiêu dao.
 Qua cửa Đại Than,
 Ngược bến Đông Triều,
 Đến sông Bạch Đằng,
 Thuyền bơi một chiều.
 Bát ngát sóng kình muôn dặm,
 Thướt tha đuôi trĩ một màu.
 Nước trời: một sắc, phong cảnh: ba thu.
 Bờ lau san sát, bến lách đìu hiu
 Sông chìm giáo gãy, gò đầy xương khô.
 Buồn vì cảnh thảm, đứng lặng giờ lâu.
 Thương nỗi anh hùng đâu vắng tá,
 Tiếc thay dấu vết luống còn lưu.”

1. Văn bản trên được trích từ tác phẩm nào? Thuộc thể loại nào? Giới thiệu vài nét về tác phẩm đó.

2. Nêu chủ đề của văn bản.

3. “Khách” trong cuộc dạo chơi hiện lên trong văn bản là ai? Mục đích dạo chơi của “khách” là gì?

4. “Khách” đã dạo chơi những nơi nào?

5. Viết một đoạn văn ngắn (10-12 câu), nêu cảm nhận của anh/ chị về niềm tự hào dân tộc của Trương Hán Siêu được thể hiện trong văn bản.

Hướng dẫn làm bài

1. Văn bản trên được trích từ tác phẩm “Phú sông Bạch Đằng” của Trương Hán Siêu. Tác phẩm thuộc thể loại phú (phú cổ thể). 

Tác phẩm chứa đựng nội dung yêu nước và tư tưởng nhân văn của bài phú qua hoài niệm về quá khứ và lòng tự hào về truyền thống dân tộc của tác giả. Nội dung yêu nước thể hiện ở niềm tự hào về chiến công thời Trần (1288) trên sông BĐ. Tư tưởng nhân văn thể hiện qua việc đề cao vai trò, vị trí đức độ của con người với tâm trạng hoài cổ. 

2. Chủ đề của văn bản là: Tráng chí bốn phương của nhân vật “khách”.

3.“Khách” trong văn bản là sự phân thân của tác giả.

- Mục đích dạo chơi: Để thưởng ngoạn vẻ đẹp của thiên nhiên, nghiên cứu cảnh trí đất nước, bồi bổ tri thức.

4. “Khách” đã dạo chơi: từ Trung Hoa đến Việt Nam:

- Những chuyến phiêu lưu trong tưởng tượng, những không gian rộng lớn như: lướt bể chơi trăng, sông hồ (Cửu Giang, Ngũ Hồ), những vùng đất nổi tiếng (Tam Ngô, Bách Việt, Vân Mộng…): thỏa chí tiêu dao, mãn nguyện khát khao tìm hiểu, bồi bổ tri thức.

- Những thắng cảnh của đất nước: cửa Đại Than, bến Đông Triều, sông Bạch Đằng.

5. Gợi ý: 

Tự hào về vẻ đẹp thiên nhiên trên sông Bạch Đằng: hùng vĩ, nên thơ.

Tự hào về dòng sông lịch sử với những chiến thắng oai hùng, với sự đức độ của con người đã làm rạng danh lịch sử đất Việt.

E.Bài văn phân tích Phú sông Bạch Đằng

  Đề bài: Phân tích tác phẩm “Phú sông Bạch Đằng”

Trương Hán Siêu là một danh sĩ đời Trần, sau lúc qua đời được vua Trần truy phong là Thiếu Bảo. Ông còn để lại bốn bài thơ và ba bài văn "Dục Thuý sơn khắc thạch", "Linh Tế Tháp ký", "Khai Nghiêm tự bi", "Bạch Đằng giang phú",... Trong thơ văn cổ Việt Nam có một số tác phẩm lấy đề tài sông Bạch Đằng nhưng "Bạch Đằng giang phú" của Trương Hán Siêu được xếp vào hạng kiệt tác. Chưa rõ Trương Hán Siêu viết "Bạch Đằng giang phú" vào năm nào, nhưng qua giọng văn cảm hoài "Thương nỗi anh hùng đâu vắng tá - Tiếc thay dấu vết luống còn lưu", ta có thể đoán định được, bài phú này chỉ có thể ra đời sau khi Trần Quốc Tuấn đã mất, tức là vào khoảng 1301 - 1354.

  "Bạch Đằng giang phú" được viết bằng chữ Hán. Đông Châu Nguyễn Hữu Tiến, Nguyễn Đổng Chi, Bùi Văn Nguyên... đã dịch khá thành công áng văn này. Bài cảm nhận về "Bạch Đằng giang phú" dựa trên văn bản dịch của giáo sư Bùi Văn Nguyên.

  Phú là một thể văn cổ dùng để tả cảnh vật, phong tục hoặc tính tình. Chất trữ tình và yếu tố khoa trương đậm đặc trong phú. Có phú cổ thể và phú Đường luật. Phú cổ thể như một bài văn xuôi dài, có vần mà không nhất thiết có đối, còn gọi là phú lưu thuỷ. Phú Đường luật được đặt ra từ đời Đường, có vần, có đối, có luật bằng trắc chặt chữ, có những kiểu câu được quy phạm rõ ràng. "Bạch Đằng giang phú" của Trương Hán Siêu viết theo lối phú cổ thể, có vần sử dụng phép đối rất sáng tạo:

"Tiếng thơm đồn mãi,

Bia miệng không mòn.

Đến chơi sông chừ ủ mặt

Nhớ người xưa chừ lệ chan ..."

 Qua bài phú này, Trương Hán Siêu ca ngợi sông Bạch Đằng hùng vĩ, dòng sông lịch sử đã gắn liền với tên tuổi bao anh hùng, với bao chiến công oanh liệt của nhân dân ta trong sự nghiệp chống xâm lăng. Nhà thơ khẳng định: Núi sông hiểm trở, nhiều nhân tài hào kiệt đã tạo nên truyền thống anh hùng của dân tộc, sự bền vững của Tổ quốc muôn đời. Lòng yêu nước, niềm tự hào dân tộc là cảm hứng chủ đạo của "Bạch Đằng giang phú".

"Giương buồm giong gió chơi vơi".

"Khách có kẻ" trong "Bạch Đằng giang phú" là nhân vật trữ tình không ai khác mà chính là Trương Hán Siêu. Trong các bài phú cổ, nhân vật "khách" không mấy xa lạ. "Ngọc tỉnh liên phú" (bài phú Sen giếng ngọc) của Mạc Đĩnh Chi (?-1346) cũng có nhân vật "khách": ... "Khách có kẻ: nơi nhà cao tựa ghế, trưa mùa hạ nắng nồng. Ao trong ngắm làn nước biếc, Nhạc phủ vịnh khúc Phù Dung". "Khách" ở đây là Mạc Đĩnh Chi biểu lộ tấm lòng thanh cao, chí khí, tài năng và hoài bão của kẻ sĩ ở đời.

 Ta đã từng biết, Trương Hán Siêu là danh sĩ nổi tiếng đời Trần, tính tình cương trực, tâm hồn phóng khoáng. Chín câu đầu cho thấy "khách" là một tao nhân với rượu túi thơ "chơi vơi" theo cánh buồm, làm bạn với gió trăng qua mọi miền sông biển. Sống hết mình với thiên nhiên, du ngoạn thăm thú mọi cảnh đẹp xa gần. Đêm thì "chơi trăng mải miết", ngày thì: "Sớm gõ thuyền chừ Nguyên Tương; Chiều lần thăm chừ Vũ Huyệt",...

Khách đã đi nhiều và biết nhiều. Các danh lam thắng cảnh như Nguyên Tương, Cửu Giang, Ngũ Hồ, Tam Ngô, Bách Việt,... đều ở trên đất nước Trung Hoa mênh mông, ở đây chỉ mang ý nghĩa tượng trưng nói lên một cá tính, một tâm hồn: yêu thiên nhiên tha thiết, lấy việc du ngoạn làm niềm lạc thú ở đời, tự hào về thói "giang hồ" của mình:

"Nơi có người đi, đâu mà chẳng biết".

Các địa danh xa lạ không chỉ là cảnh đẹp mà còn gợi ra một không gian bao la, chỉ có những người mang hoài bão và "tráng chí bốn phương" mới có thể "giương buồm...lướt bể" đi tới. Đầm Vân Mộng là một thắng cảnh tiêu biểu cho mọi thắng cảnh. Thế mà "Khách" đã "chứa vài trăm trong dạ", đã thăm thú nhiều lần đã từng thưởng ngoạn bao cảnh đẹp tương tự. Vẫn chưa thoả lòng, vẫn còn "tha thiết" với bốn phương trời.

"Đầm Văn Mộng chứa vài trăm trong dạ cũng nhiều

Mà tráng chí bốn phương vẫn còn tha thiết".

  Phần đầu bài phú nói lên cốt cách kẻ sĩ: chan hoà với thiên nhiên, lấy chữ "nhàn" làm trọng, gián tiếp phủ định lợi danh tầm thường.

"Qua cửa Đại Than... đến sông Bạch Đằng"

  Đoạn văn tiếp theo nói lên niềm vui thú của nhà thơ khi đến chơi sông Bạch Đằng. Trương Hán Siêu đã theo cái chí của người xưa "học Tử Trương" đi về phía Đông Bắc "buông chèo" cho thỏa chí "tiêu diêu". Người xưa nói: "Muốn học cái văn của Tư Mã Tử Trường thì trước tiên phải học cái chơi của Tử Trường". Tử Trường là Tư Mã Thiên, tác giả bộ "Sử ký" bất hủ, là nhà văn, nhà sử học tài ba đời Hán. Con người ấy vẫn được xem là nhà du lịch có một không hai thời xưa. Trương Hán Siêu với cánh buồm thơ lần theo sông núi:

"Qua cửa Đại than, ngược bến Đông triều,

Đến sông Bạch Đằng, bồng bềnh mái chèo"

Bát ngát sóng kình muôn dặm"

  Bạch Đằng giang, con sông oai hùng của Tổ Quốc Đại Việt. Sông rộng và dài, cuồn cuộn nhấp nhô sóng biếc. Cuối thu (ba thu) nước trời một màu xanh bao la "Bát ngát sóng kình muôn dặm - Thướt tha đuôi trĩ một màu - Nước trời: một sắc - Phong cảnh ba thu". Câu văn tả thực mượn một hình ảnh của Vương Bột trong bài "Đằng Vương các": "Thu thuỷ cộng trường thiên nhất sắc" (Sông thu cùng với trời xa một màu). Tả con sóng Bạch Đằng, vua Trần Minh Tông (1288-1356) viết: "Thuồng luồng nuốt thuỷ triều, cuộn làn sóng bạc... Trông thấy nước dòng sông rọi bóng mặt trời buổi chiều đỏ ối - Lầm tưởng rằng máu người chết vẫn chưa khô" (Bạch Đằng giang - Dịch nghĩa). Cảnh núi non, bờ bãi được miêu tả, đã tái hiện cảnh chiến trường rùng rợn một thời:

"Bờ lau san sát.

Bến lách đìu hiu

Sông chìm giáo gãy

Gò đầy xương khô"

  Bờ lau, bến lách gợi tả không khí hoang vu, hiu hắt. Núi gò, bờ bãi trập trùng như gươm giáo, xương cốt lũ giặc phương Bắc chất đống. Nét vẽ hoành tráng ấy, một thế kỷ sau Ức Trai cũng viết: "Ngạc chặt kình băm non lởm chởm - Giáo chìm gươm gãy bãi dăng dăng" ("Cửa Biển Bạch Đằng").

Trương Hán Siêu miêu tả dòng sông Bạch Đằng bằng những đường nét, màu sắc gợi cảm. Những ẩn dụ và liên tưởng mới về dòng sông lịch sử hùng vĩ được miêu tả qua những cặp câu song quan và tứ tự tuyệt đẹp. Mấy chục năm sau trận đại thắng trên sông Bạch Đằng (1288) nhà thơ đến thăm dòng sông cảm thương xúc động:

"Buồn vì cảnh thảm

Đứng lặng giờ lâu

Thương nỗi anh hùng đâu vắng tá

Tiếc thay dấu vết luống còn lưu".

  Một tâm trạng: "buồn, thương tiếc", một cảm xúc "đứng lặng giờ lâu" của "khách" đều biểu lộ sự xúc động, lòng tiếc thương và biết ơn sâu sắc, vô hạn đối với anh hùng liệt sĩ đã đem xương máu bảo vệ dòng sông vá sự tồn vong của dân tộc. Đó là tình nghĩa thuỷ chung "uống nước nhớ nguồn":

"Mà nhục quân thù khôn rửa nổi"

  Các bô lão - nhân vật thứ hai xuất hiện trong bài phú. Từ miêu tả và trữ tình, nhà thơ chuyển sang tự sự, ngôn ngữ sống động biến hoá hẳn lên. Cảm hứng lịch sử mang âm điệu anh hùng ca dâng lên dào dạt như những lớp sóng trên sông Bạch Đằng vỗ. Khách và bô lão ngắm dòng sông, nhìn con sóng nhấp nhô như sống lại những năm tháng hào hùng oanh liệt của tổ tiên:

"Đây là chiến địa buổi Trùng Hưng nhị thánh bắt Ô mã,

Cũng là bãi đát xưa thuở trước Ngô chúa phá Hoàng Thao".

  Sau và trước, gần và xa, ta và giặc, người chiến thắng và kẻ thảm bại được đặt trong thế tương phản đối lập đã khắc sâu và tô đậm niềm tự hào sông núi. "Đằng giang tự cổ huyết do hồng" vì nó là mồ chôn lũ xâm lược phương Bắc.

  Năm 938, Ngô Quyền dùng mưu đại phá quân Nam Hán:

"Bạch Đằng một trận giao phong

Hoằng Thao lạc vía, Kiều công nộp đầu"

  Năm 1288, Trần Quốc Tuấn mở một trận quyết chiến - chiến lược bắt sống Ô Mã Nhi và tiêu diệt hàng vạn quân xâm lược Nguyên - Mông:

"Bạch Đằng một cõi chiến tràng,

Xương bay trắng đất, máu màng đỏ sông".

  Trở lại bài phú: "Đương khi ấy..." đó là ngày 9 tháng 4 năm 1288, trận thủy chiến đã diễn ra ác liệt trên sông Bạch Đằng. Dòng sông nổi sóng với "muôn đội thuyền bè". Cảnh tượng chiến trường vô cùng tráng liệt: "Tinh thần phấp phới - Tỳ hổ ba quân - Giáo gươm sáng chói". Các dũng sĩ nhà Trần với quyết tâm "Sát Thát, với dũng khí mạnh như hổ báo xung trận. Chiến sự dữ dội ác liệt, giằng co: "Trận đánh thư hùng chửa phân - Chiến lũy Bắc Nam chống đối". Khói lửa mù trời. Tiếng gươm giáo, tiếng quân reo, tiếng sóng vỗ. Ngựa hý, voi gầm. Thuyền giặc bị đốt cháy, bị va vào cọc gỗ bịt sắt nhọn vỡ đắm tan tành. Máu giặc nhuộm đỏ dòng sông. Trận đánh kinh thiên động địa được tái hiện bằng những nét vẽ, những chi tiết phóng bút, khoa trương rất thần tình. Âm thanh và màu sắc, trực cảm và tưởng tượng được tác giả phối hợp vận dụng, góp phần tô đậm trang sử vàng chói lọi:

"Ánh nhật nguyệt chừ phải mờ

Bầu trời đất chừ sắp đổi".

  "Đại Việt sử ký" ghi rõ: Các tướng như Ô Mã Nhi, Phàn Tiếp, Tích Lệ Cơ... đều bị bắt sống, hàng vạn giặc bị tiêu diệt. Quân ta thu hơn 400 chiến thuyền. Giặc đã lần lượt nếm mùi thất bại, nhục nhã. Dòng sông Bạch Đằng như một chứng nhân lịch sử:

"Đến nay sông nước tuy chảy hoài

Mà nhục quân thù khôn rửa nổi".

Trận thủy chiến sông Bạch Đằng của tổ tiên mang tầm vóc và quy mô hoành tráng, kỳ vĩ. Cũng như trận Xích Bích, trận Hợp Phì "quân Tào Tháo tan tác tro bay", "quân Bồ Kiên hoàn toàn chết trụi", trận Bạch Đằng giang đã đập tan âm mưu bành trướng xâm lược của Lưu Cung, của Tất Liệt: "Trời cũng chiều người - Hung đồ hết lối". Hung đồ là một cách nói khinh bỉ đối với lũ giặc phương Bắc.

Đất hiểm và nhân tài

Nhà thơ từ miêu tả, tự sự đến suy ngẫm về vinh, nhục, về thắng, bại trong lịch sử. Tổ quốc mãi mãi vững bền và nhờ có hai nhân tố quan trọng: đất hiểm và nhân tài. Tính tư tưởng của áng văn này rất sâu sắc. Tác giả đã nêu lên bài học lịch sử vô giá:

"Quả là trời đất cho nơi hiểm trở

Cũng nhờ: Nhân tài giữ cuộc điện an".

Bạch Đằng, Chi Lăng... là đất hiểm trở. Ngô Quyền, Trần Quốc Tuấn, Lê Lợi, Quang Trung... là nhân tài. "Cuộc điện an" là sự nghiệp bảo vệ nền độc lập, hòa bình, yên vui cho đất nước.

Bằng lối so sánh, Trương Hán Siêu nhắc lại vai trò to lớn của Lã Vọng, Hàn Tín bên Trung Quốc đã để lại võ công lừng lẫy một thời, qua đó tác giả tự hào ngợi ca Hưng Đạo Vương, người anh hùng vĩ đại thuở "bình Nguyên" oanh liệt"

"Kìa trận Bạch Đằng mà đại thắng

Bởi Đại Vương coi thế giặc nhàn".

"Thế giặc nhàn" là thế giặc dễ đánh thắng. Quả đúng như vậy lần thứ 3 giặc Nguyên - Mông sang xâm lược nước ta đã bị đại bại. Con người anh hùng "coi thế giặc nhàn", tên tuổi sống mãi với Bạch Đằng giang, với đất nước Đại Việt: "Tiếng thơm đồn mãi - Bia miệng không mòn".

Đoạn văn miêu tả dòng sông, đoạn kể lại trận thủy chiến là đặc sắc nhất. Màu sắc tráng lệ. Hình ảnh kỳ vĩ. Phép đối được vận dụng rất tài tình để biểu lộ niềm tự hào dân tộc và sức mạnh nhân nghĩa Việt Nam. Trương Hán Siêu đã bày tỏ một quan niệm về đất hiểm và nhân tài về vinh và nhục, cái tiêu vong và cái vĩnh hằng... trong cuộc đời và trong lịch sử. Tư tưởng cao đẹp ấy được diễn tả một cách tráng lệ, nên thơ, tạo nên vẻ đẹp văn chương của "Bạch Đằng giang phú".

"Cốt minh đức cao"

Phần cuối bài phú là bài ca của lão về dòng sông, về đất nước và con người Việt Nam. Sông Bạch Đằng hùng vĩ "một dải dài ghê" là mồ chôn lũ xâm lăng. "Sóng hồng cuồn cuộn trôi về biển Đông". Máu giặc như mãi mãi nhuộm đỏ dòng sông. Một cách nói hào hùng. Giặc bất nghĩa nhất định bị tiêu vong. Các anh hùng để lại tiếng thơm muôn đời, lưu danh sử sách. Nhà thơ dành cho hai vua Trần những lời đẹp đẽ nhất:

"Anh minh hai vị thánh quân

Sông đây rửa sạch mấy lần giáp binh"

"Thánh quân" là Thái thượng hoàng Trần Thánh Tông và vua Trần Nhân Tông, đã lãnh đạo cuộc kháng chiến lần thứ 2 và lần thứ 3 đánh thắng giặc Nguyên - Mông. Nhờ những nhân tài mà đất nước được "điện an"; nhờ những ông vua tài giỏi, sáng suốt, anh minh mà Đại Việt được "thanh bình muôn thuở". Một lần nữa tác giả lại khẳng định bài học lịch sử giữ nước: "bởi đâu đất hiểm, côt mình đức cao". Đức cao là lòng yêu nước thương dân, là tinh thần đại đoàn kết dân tộc, là tinh thần cảnh giác trước hiểm hoạ ngoại xâm.

  Một nét đặc sắc trong thơ văn đời Trần là ngoài "hào khí Đông A" còn nêu cao bài học xây dựng bảo vệ đất nước: "Thái bình nên gắng sức - Non nước ấy ngàn thu" (Trần Quang Khải). "Đức cao" là nguyên nhân thắng lợi, như Trần Quốc Tuấn đã nói: "Vua tôi đồng long, anh em hòa thuận, cả nước góp sức" - đó là nguồn sức mạnh Việt Nam.

 Tóm lại, "Bạch Đằng giang phú" là một bài ca yêu nước tự hào dân tộc. Tên tuổi Ngô Quyền, Trần Quốc Tuấn trường tồn với dòng sông lịch sử. Lời văn hoa lệ, tư tưởng tình cảm sâu sắc, tiến bộ. Chất trữ tình sâu lắng. Âm điệu anh hùng ca, không khí trang trọng cổ kính. Tài hoa trong miêu tả, hùng hồn trong tự sự, u hoài trong cảm xúc, sáng suốt lúc bình luận... là những thành công của Trương Hán Siêu. Đẹp vậy thay tiếng hát dòng sông:

"Sông Đằng một dải dài ghê,

Sóng hồng cuồn cuộn trôi về biển Đông"...