Tác phẩm được viết vào khoảng đầu năm 1948, sau khi tác giả cùng đồng đội của mình tham gia chiến dịch Việt Bắc – Thu Đông năm 1947. Với cái nhìn chân thực của người lính – người trong cuộc, người trực tiếp cầm súng ra mặt trận, Chính Hữu đã khắc họa thành công vẻ đẹp sống động từ hoàn cảnh xuất thân đến tâm hồn và ý chí nghị lực mạnh mẽ, dũng cảm, chan chứa tình đồng chí của người lính cách mạng. Trước hết, họ là những người lính xuất thân từ những chàng trai nông dân áo vải lam lũ, nghèo khó trên khắp mọi miền đất nước và chứa chan tinh thần yêu nước, trách nhiệm với quê hương dân tộc:

"Quê hương anh nước mặn đồng chua
Làng tôi nghèo đất cày lên sỏi đá."

Thành ngữ "nước mặn đồng chua", gợi lên một miền đất nắng gió ven biển, đất đai bị nhiễm phèn, nhiễm mặn, rất khó trồng trọt. Còn cụm từ “đất cày lên sỏi đá” lại gợi lên trong lòng người đọc về một vùng đồi núi, trung du đất đai cằn cỗi, khó canh tác. Đó là xuất phát điểm về hoàn cảnh xuất thân và cuộc sống của những chàng trai nông dân chân lấm tay bùn, áo nhuộm nâu bốn mùa, chỉ quen với tay cuốc, tay cày sau lũy tre làng. Thế nhưng, khi tổ quốc lâm nguy, họ đã sẵn sàng gác lại tất cả những gì quí giá nhất, thân thiết nhất nơi làng quê để ra đi chiến đấu:

"Ruộng nương anh gửi bạn thân cày
Gian nhà không mặc kệ gió lung lay
Giếng nước gốc đa nhớ người ra lính."

Ruộng nương, gian nhà, giếng nước, gốc đa… là những hình ảnh giản dị, quen thuộc ở mọi làng quê Việt Nam. Có lẽ lúc này người lính đang rất nhớ tới quê hương, nơi có gia đình, người thân, có ruộng nương, gian nhà, những tình cảm đẹp đẽ của họ từ thuở ấu thơ đến lúc trưởng thành. Nhưng từ “mặc kệ” đã cho thấy sự quyết tâm ra đi của những người lính; họ gửi lại quê hương, ruộng nương, gian nhà và cả những tình cảm buồn vui của thời thơ ấu cho người thân yêu để lên đường cầm súng đánh giặc cứu nước. Tinh thần hi sinh mạnh mẽ ấy đã được nhà thơ Thanh Thảo bộc bạch bằng lời thơ của mình:

Em yêu quý đào vì nó là loài cây đặc trưng của miền Bắc vào Tết đến xuân sang. Đào bình dị nhưng gắn liền với tuổi thơ em nồng nàn. Tuổi thơ đã từng khao khát nhà có một cây đào mộc mạc để háo hức vui tươi trong ngày Tết. Cây đào thơm với vẻ bình dị, mơ màng. Đào mang đến cho em muôn ngàn niềm vui, niềm hạnh phúc. Đào gửi trao cho em những ấn tượng về một loài cây mảnh dẻ nhưng kiên cường, mơ màng.

Kỉ niệm đặc biệt của em với cây đào gắn với bao niềm vui thú. Ngày bé khi gia đình không có tiền mua đào, đi đến đâu em cũng thèm muốn. Thèm muốn có một cây đào xinh tươi, nó là khao khát của tuổi thơ nghèo khó. Và ngày bố mẹ mua cây đào vào dịp Tết năm ấy, niềm vui nhân lên vô hạn. Em biết ơn bố mẹ và háo hức vô cùng. Chăm chút từng chút cho đào, lòng em thấy vui sướng và mênh mông vô hạn. Ngày nào em cũng chăm chút, ngắm nghía đào đến vô cùng. Theo lời bố mẹ nói, ngắm nhiều quá có khi đào không ra hoa. Em hiểu đó chính là vì sự háo hức, vui sướng của em ngày có cho mình một cây đào xinh tươi.

Đào là loài cây đặc trưng cho Tết. Vẻ đẹp của đào là vẻ đẹp của tự nhiên bình dị nhưng rất đỗi đẹp xinh. Sự xinh đẹp của đào làm em thấy yên lòng, nhẹ nhàng, mơ màng vô cùng. MOng rằng mỗi người đều có cho mình một nàng đào xinh đẹp, một loài cây để nhớ thương và gắn bó.

Nghe những lời này, tôi càng xúc động hơn bao giờ hết. Với tôi, bà không chỉ đơn thuần là một người thân trong gia đình mà bà còn là một người mẹ, một người thầy, là người mà tôi hết mực thương yêu. Bà đã dạy cho tôi những điều hay lẽ phải, hướng tôi tới cái chân- thiện- mỹ của cuộc đời, bà dạy tôi: “Sống ở trên đời phải sống bằng cái tâm của mình con ạ”. Bố mẹ tôi đi làm xa, rất lâu mới về. Bởi vậy trong kí ức tuổi thơ tôi, bà là hình ảnh thân thuộc nhất, quý giá nhất.

Chợt tôi nhớ đến những ngày trước đây, tôi hay sà vào lòng bà để được bà hôn lên má, hôn lên tóc và kể chuyện cho nghe, tôi nói:

- Bà ơi, bà kể chuyện cho cháu nghe nhé!

Rồi bà từ tốn kể, vẫn là những câu chuyện vốn đã quen thuộc trong kí ức cớ sao lại thân thương đến thế! Giờ phút này đây, tôi thầm nghĩ, giá như mọi thứ dừng lại ngay lúc này, trong vòng tay này…suốt cuộc đời. Đang miên man theo dòng cảm xúc qua những câu chuyện bà kể, tiếng chuông báo thức chợt đánh thức tôi, buộc tôi phải quay trở về hiện tại. Tôi choàng tỉnh, một loạt cảm xúc lại dấy lên trong lòng, nửa xúc động, nửa lại tiếc nuối. Tiếc nuối bởi tôi chưa thể nói lời tạm biệt bà và bởi đáng lý ra, tôi nên nói nhiều lời yêu thương với bà hơn.

Giấc mơ qua đi đã để lại trong tôi những rung động mãnh liệt và có lẽ đó là giấc mơ xúc động nhất trong cuộc đời. Nó thôi thúc và nhắc nhở tôi phải chăm chỉ học tập thật tốt, đúng như lời hứa mà tôi đã hứa với bà trước khi bà mất. Đồng thời cũng là một nguồn động lực cổ vũ tinh thần giúp tôi vượt qua những khó khăn phía trước. Tạm biệt bà, bà tiên của đời cháu!